Uygur Diasporası ve Uygur Göçmenler Durumuna
Genel Bakış
Erkin EMET
1
Doğu Türkistan, Çin Halk Cumhuriyeti sınırları içerisinde Sincan Uygur
Özerk Bölgesi olarak da adlandırılır. Güneyde Tibet Özerk Bölgesi, güney
doğuda Çinghay ve Gansu eyaletleri, Doğuda Moğolistan, kuzeyde Rusya,
kuzeybatıda Kazakistan ve batıda Kırgızistan, Tacikistan, Afganistan, Pakis-
tan ve Hindistan kontrolündeki Keşmir bölgesiyle komşudur. 1.828.418 km
2
yüzölçümü ile Çin Halk Cumhuriyeti’nin en geniş idari bölgesidir. Başkenti
Urumçi, resmi dilleri Uygurca ve Standart Çincedir.
Günümüzde Doğu Türkistan’da en büyüğü Uygurlar olmak üzere, çok sa-
yıda Türk toplulukları ve diğer milletlerden halk bir arada yaşamaktadır. Sağ-
lıklı bir veri olmamakla birlikte 2000 yılı nüfus sayımına göre bölgenin top-
lam nüfusu 21.590.000 kişidir. Bu nüfusun % 45,21’ini oluşturan 8.345.622
kişi Uygur Türküdür. Nüfusun % 40,58’si, yani 7.489.919 kişi (Çin Ordusu
hariç) Han milliyetindendir. 1.245.023 Kazak Türkü, Doğu Türkistan nü-
fusunun % 6.74’ünü oluşturur. Ayrıca bölgede 839.837 Huy (Döngen/Çinli
Müslüman), 158.775 Kırgız Türkü, 34.566 Şibe, 39.493 Tacik, 12.096 Özbek
Türkü, 19.493 Mançu, 5.541 Dagur, 4.501 Tatar Türkü ve 8.935 Rus yaşa-
maktadır.
Yukarıda adı geçenlerden Han milliyeti dışındaki Türk ve daha sonra da
Moğol soylular asırlardır Doğu Türkistan topraklarında bir arada yaşamakta-
dır. Ayrıca Doğu Türkistan nüfusunun 70.929 kişilik bir bölümü Dong Şiang,
Tibet, Miao, Yi, Buyi ve Kore milliyetlerindendir
2
. Bu toplulukların büyük
bir bölümü Çin Halk Cumhuriyeti’nin Doğu Türkistan’ı işgalinden önce ya
da sonra diğer eyalet ve özerk bölgelerden bölgeye göç etmişlerdir.
Doğu Türkistan’ın Dinî Yapısı
Doğu Türkistan bugün de birçok dinin yaşandığı bir bölgedir. Bölgede en
yaygın dinler İslâmiyet, Lamaizm (Tibet Budizmi), Budizm, Taoizm, Hristi-
yanlık (Katoliklik, Doğu Ortodoks Kilisesi) ve Şamanizmdir. Uygur, Kazak,
1 Yrd. Doç. Dr., Ankara Üniversitesi
2 Geniş bilgi için bkz. Çin Halk Cumhuriyeti Türkiye Büyük Elçiliği, Sincian’ın Şimdiki
Durumu, Ankara 1997.
334 Uygur Diasporası ve Uygur Göçmenler Durumuna Genel Bakış
Huy, Kırgız, Tacik, Özbek, Tatar, Salar, Dong Şiang ve Baoan milliyetlerin-
den halklar İslâm dinindendir. Dolayısıyla Doğu Türkistan’ın toplumsal ya-
şamında en etkin din İslâmiyet’tir. Doğu Türkistan’da 23.000 cami, Lamaist
tapınağı ve Katolik kilisesi bulunmaktadır. Çin, tarihten beri uyguladığı ikili
dinî siyaseti günümüzde de tatbik etmektedir. Mao’nun ölümünden sonra dinî
siyasette kısmen de olsa yumuşama olmuştur. Ama 2001 yılından sonra dinî
baskı artarak devam etmektedir.
Doğu Türkistan’ın Bugünkü Yönetim Sistemi
1949 yılında komünist Çin işgalinden sonra, Çin Hükûmeti tarafından 1
Ekim 1955’te eyalet statüsüne son verilip, Doğu Türkistan’ın adı Xin-jiang
Uygur Özerk Bölgesi olarak belirlendi. Bölgenin başkentinin “Dihua” olan
eski adı da “Urumçi” olarak değiştirildi. “Xin-jiang Uygur Özerk Bölgesi”
hükûmeti kuruluşundan itibaren Çin Komünist Partisi Merkez Komitesi’nin
özerklik siyasetini uygulamadı. Kendi başına karar alıp Çinlilerin sindirme
politikasını uyguladı. Uygur Türkleri siyasî yaşama, hükûmet çalışmalarına,
ekonomik kalkınma ve kültürel etkinliklere sokulmadı.
Doğu Türkistan’da Turfan, Kumul, Aksu, Kaşgar, Hoten, İli, Çöçek ve Al-
tay adı taşıyan sekiz “yönetim bölgesi” vardır. İli Kazak Özerk Yönetim Böl-
gesi, Böritala Moğol Özerk Yönetim Bölgesi, Cimisar Huy Özerk Yönetim
Bölgesi, Bayangol Moğol Özerk Yönetim Bölgesi ve Kızılsu Kırgız Özerk
Yönetim Bölgesi olmak üzere beş “özerk alt bölge” bulunmaktadır.
Urumçi, Karamay ve Şihenze kentleri doğrudan doğruya “Xin-jiang Uy-
gur Özerk Bölgesi” hükûmetine bağlı olarak yönetilirler. Turfan, Kumul,
Aksu, Kaşgar, Hoten, Gulca, Çöçek ve Altay şehirleri kendi isimlerini taşı-
yan bölge yönetimlerine bağlı olarak idare edilirler. Kuytun, Korla, Böritala,
Cimisar, Fukang ve Artuş şehirleri ise özerk bölge yönetimlerine bağlı olan
şehir merkezleridir. Doğu Türkistan’da 6 özerk ilçe, 802 nahiye ve 42 azınlık
özerk nahiyesi bulunmaktadır.
Doğu Türkistan’ın Bugünkü Ekonomik ve Sosyal Durumu
Doğu Türkistan petrol, uranyum, demir, kömür, altın, volfram, tuz, doğal
gaz gibi stratejik yeraltı ve yerüstü zenginliklerine sahip bir ülkedir. Bütün
Çin’de mevcut 148 çeşit madenin 118 çeşidi Doğu Türkistan’dan çıkarılmak-
tadır. Doğu Türkistan’da şimdiye kadar 5.000 yerde maden ocağı bulunmuş
olup bu, Çin’deki toplam maden ocağının % 85’ini teşkil etmektedir. Yaklaşık
500 bölgeden petrol, 30 bölgeden doğal gaz çıkarılmaktadır. Petrol rezervi 8
335
Erkin EMET
milyar ton olarak tespit edilmiş ve bölgeden her yıl 10 milyon ton petrol Çin’e
taşınmaktadır.
Çin’in kömür rezervinin yarısı Doğu Türkistan’dadır. Yıllık altın üretimi
de 360 kilogram civarındadır. Uranyum, volfram gibi stratejik madenler ile
tuz ve renkli kristal taşları Doğu Türkistan’ın başlıca yer altı madenlerinden-
dir.
150.000 km
2
tarım arazisine ve bir o kadar ekilebilen toprağa ve 12.000
km
2
genişliğinde ormanlık alana sahip Doğu Türkistan yaylalarında 60 mil-
yona yakın küçük ve büyük baş hayvan beslenmektedir.
4- Diasporadaki Uygurlar
Günümüzde Doğu Türkistan sınırlarının dışında da önemli sayıda Uygur
Türkü yaşamaktadır. Bunların büyük bir kısmı bugünkü Kazakistan, Kırgı-
zistan ve Özbekistan gibi Türk Cumhuriyetlerine yerleşmiştir. Bu ülkelerden
başka Türkiye, Suudi Arabistan, Amerika, Kanada, Avustralya, Japonya, Pa-
kistan ve Almanya başta olmak üzere pek çok Avrupa ülkesinde de Uygur
Türkleri yaşamaktadır.
Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde yaşayan Uygur Diasporası coğrafi ve
lehçe-ağız özelliklerine göre Fergana Grubu ve Yedi-Su Grubu olmak üze-
re ikiye ayrılmaktadır. Fergana Grubu, Doğu Türkistan’ın güney bölgelerin-
den göç edip Fergana vadisindeki Özbekistan, Kırgızistan ve Tacikistan’ın
şehir ve kırsal kesimlerine yerleşmiştir. Bu gruba 20. yüzyılın başlarına ka-
dar yerli ahali tarafından “Keşkerlikler (Kaşgarlılar)” denilmekteydi. Yedi-su
Grubu ise 1882 yılında Rusya ile Mançu İmparatorluğu’nun hudutları çizilir-
ken Doğu Türkistan’ın kuzey bölgelerinden göç eden Tarancılar, ayrıca 1955-
1962 yılları arasında İli ve diğer kuzey bölgelerinden göç eden kişilerden
teşkil etmiştir.
Bu iki grup dil yönünden Çağdaş Uygur Türkçesinin merkez diyalektiğine
ait olup, aralarında sadece küçük ağız farklılıkları mevcuttur. Fergana Grubu,
Kaşgar ağzını; Yedi-su Grubu ise İli ağzını konuşmaktadır.
Kazakistan ve Kırgızistan’ı kapsayan Yedi-su Grubu kendi milli kimlik,
örf-adet ile edebiyat ve sanatını korumuş, hatta belirli ölçüde geliştirmiş ise
de, Orta Asya Uygur diasporasının büyük çoğunluğunu oluşturan Fergana
Grubu günümüzde yerli halk olan Özbek Türkleri arasında hemen hemen eri-
miş durumdadır.
Dostları ilə paylaş: |