Uluslararasi sempozyumu

---

Uygur Diasporası ve Uygur Göçmenler Durumuna  

Genel Bakış

                                                      Erkin EMET 

1

Doğu Türkistan, Çin Halk Cumhuriyeti sınırları içerisinde Sincan Uygur 

Özerk Bölgesi olarak da adlandırılır. Güneyde Tibet Özerk Bölgesi, güney 

doğuda Çinghay ve Gansu eyaletleri, Doğuda Moğolistan, kuzeyde Rusya, 

kuzeybatıda Kazakistan ve batıda Kırgızistan, Tacikistan, Afganistan, Pakis-

tan ve Hindistan kontrolündeki Keşmir bölgesiyle komşudur. 1.828.418 km

2

 

yüzölçümü ile Çin Halk Cumhuriyeti’nin en geniş idari bölgesidir. Başkenti 

Urumçi, resmi dilleri Uygurca ve Standart Çincedir.  

Günümüzde Doğu Türkistan’da en büyüğü Uygurlar olmak üzere, çok sa-

yıda Türk toplulukları ve diğer milletlerden halk bir arada yaşamaktadır. Sağ-

lıklı bir veri olmamakla birlikte 2000 yılı nüfus sayımına göre bölgenin top-

lam nüfusu 21.590.000 kişidir. Bu nüfusun % 45,21’ini oluşturan 8.345.622 

kişi Uygur Türküdür. Nüfusun % 40,58’si, yani 7.489.919 kişi (Çin Ordusu 

hariç)  Han  milliyetindendir.  1.245.023  Kazak  Türkü,  Doğu  Türkistan  nü-

fusunun % 6.74’ünü oluşturur. Ayrıca bölgede 839.837 Huy (Döngen/Çinli 

Müslüman), 158.775 Kırgız Türkü, 34.566 Şibe, 39.493 Tacik, 12.096 Özbek 

Türkü, 19.493 Mançu, 5.541 Dagur, 4.501 Tatar Türkü ve 8.935 Rus yaşa-

maktadır. 

Yukarıda adı geçenlerden Han milliyeti dışındaki Türk ve daha sonra da 

Moğol soylular asırlardır Doğu Türkistan topraklarında bir arada yaşamakta-

dır. Ayrıca Doğu Türkistan nüfusunun 70.929 kişilik bir bölümü Dong Şiang, 

Tibet, Miao, Yi, Buyi ve Kore milliyetlerindendir

2

. Bu toplulukların büyük 

bir bölümü Çin Halk Cumhuriyeti’nin Doğu Türkistan’ı işgalinden önce ya 

da sonra diğer eyalet ve özerk bölgelerden bölgeye göç etmişlerdir. 

Doğu Türkistan’ın Dinî Yapısı

Doğu Türkistan bugün de birçok dinin yaşandığı bir bölgedir. Bölgede en 

yaygın dinler İslâmiyet, Lamaizm (Tibet Budizmi), Budizm, Taoizm, Hristi-

yanlık (Katoliklik, Doğu Ortodoks Kilisesi) ve Şamanizmdir. Uygur, Kazak, 

1     Yrd. Doç. Dr., Ankara Üniversitesi 

2   Geniş bilgi için bkz. Çin Halk Cumhuriyeti Türkiye Büyük Elçiliği, Sincian’ın Şimdiki 

Durumu, Ankara 1997.

---

334 Uygur Diasporası ve Uygur Göçmenler Durumuna Genel Bakış 

Huy, Kırgız, Tacik, Özbek, Tatar, Salar, Dong Şiang ve Baoan milliyetlerin-

den halklar İslâm dinindendir. Dolayısıyla Doğu Türkistan’ın toplumsal ya-

şamında en etkin din İslâmiyet’tir. Doğu Türkistan’da 23.000 cami, Lamaist 

tapınağı ve Katolik kilisesi bulunmaktadır. Çin, tarihten beri uyguladığı ikili 

dinî siyaseti günümüzde de tatbik etmektedir. Mao’nun ölümünden sonra dinî 

siyasette kısmen de olsa yumuşama olmuştur. Ama 2001 yılından sonra dinî 

baskı artarak devam etmektedir. 

Doğu Türkistan’ın Bugünkü Yönetim Sistemi

1949 yılında komünist Çin işgalinden sonra, Çin Hükûmeti tarafından 1 

Ekim 1955’te eyalet statüsüne son verilip, Doğu Türkistan’ın adı Xin-jiang 

Uygur Özerk Bölgesi olarak belirlendi. Bölgenin başkentinin “Dihua” olan 

eski adı da “Urumçi” olarak değiştirildi. “Xin-jiang Uygur Özerk Bölgesi” 

hükûmeti kuruluşundan itibaren Çin Komünist Partisi Merkez Komitesi’nin 

özerklik siyasetini uygulamadı. Kendi başına karar alıp Çinlilerin sindirme 

politikasını uyguladı. Uygur Türkleri siyasî yaşama, hükûmet çalışmalarına, 

ekonomik kalkınma ve kültürel etkinliklere sokulmadı. 

Doğu Türkistan’da Turfan, Kumul, Aksu, Kaşgar, Hoten, İli, Çöçek ve Al-

tay adı taşıyan sekiz “yönetim bölgesi” vardır. İli Kazak Özerk Yönetim Böl-

gesi, Böritala Moğol Özerk Yönetim Bölgesi, Cimisar Huy Özerk Yönetim 

Bölgesi, Bayangol Moğol Özerk Yönetim Bölgesi ve Kızılsu Kırgız Özerk 

Yönetim Bölgesi olmak üzere beş “özerk alt bölge” bulunmaktadır. 

Urumçi, Karamay ve Şihenze kentleri doğrudan doğruya “Xin-jiang Uy-

gur  Özerk  Bölgesi”  hükûmetine  bağlı  olarak  yönetilirler.  Turfan,  Kumul, 

Aksu, Kaşgar, Hoten, Gulca, Çöçek ve Altay şehirleri kendi isimlerini taşı-

yan bölge yönetimlerine bağlı olarak idare edilirler. Kuytun, Korla, Böritala, 

Cimisar, Fukang ve Artuş şehirleri ise özerk bölge yönetimlerine bağlı olan 

şehir merkezleridir. Doğu Türkistan’da 6 özerk ilçe, 802 nahiye ve 42 azınlık 

özerk nahiyesi bulunmaktadır.

Doğu Türkistan’ın Bugünkü Ekonomik ve Sosyal Durumu

Doğu Türkistan petrol, uranyum, demir, kömür, altın, volfram, tuz, doğal 

gaz gibi stratejik yeraltı ve yerüstü zenginliklerine sahip bir ülkedir. Bütün 

Çin’de mevcut 148 çeşit madenin 118 çeşidi Doğu Türkistan’dan çıkarılmak-

tadır. Doğu Türkistan’da şimdiye kadar 5.000 yerde maden ocağı bulunmuş 

olup bu, Çin’deki toplam maden ocağının % 85’ini teşkil etmektedir. Yaklaşık 

500 bölgeden petrol, 30 bölgeden doğal gaz çıkarılmaktadır. Petrol rezervi 8 

---

335

                                                      Erkin EMET 

milyar ton olarak tespit edilmiş ve bölgeden her yıl 10 milyon ton petrol Çin’e 

taşınmaktadır. 

Çin’in kömür rezervinin yarısı Doğu Türkistan’dadır. Yıllık altın üretimi 

de 360 kilogram civarındadır. Uranyum, volfram gibi stratejik madenler ile 

tuz ve renkli kristal taşları Doğu Türkistan’ın başlıca yer altı madenlerinden-

dir. 

150.000 km

2

 tarım arazisine ve bir o kadar ekilebilen toprağa ve 12.000 

km

2

 genişliğinde ormanlık alana sahip Doğu Türkistan yaylalarında 60 mil-

yona yakın küçük ve büyük baş hayvan beslenmektedir. 

4- Diasporadaki Uygurlar 

Günümüzde Doğu Türkistan sınırlarının dışında da önemli sayıda Uygur 

Türkü yaşamaktadır. Bunların büyük bir kısmı bugünkü Kazakistan, Kırgı-

zistan ve Özbekistan gibi Türk Cumhuriyetlerine yerleşmiştir. Bu ülkelerden 

başka Türkiye, Suudi Arabistan, Amerika, Kanada, Avustralya, Japonya, Pa-

kistan ve Almanya başta olmak üzere pek çok Avrupa ülkesinde de Uygur 

Türkleri yaşamaktadır.  

Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde yaşayan Uygur Diasporası coğrafi ve 

lehçe-ağız özelliklerine göre Fergana Grubu ve Yedi-Su Grubu olmak üze-

re ikiye ayrılmaktadır. Fergana Grubu, Doğu Türkistan’ın güney bölgelerin-

den göç edip Fergana vadisindeki Özbekistan, Kırgızistan ve Tacikistan’ın 

şehir ve kırsal kesimlerine yerleşmiştir. Bu gruba 20. yüzyılın başlarına ka-

dar yerli ahali tarafından “Keşkerlikler (Kaşgarlılar)” denilmekteydi. Yedi-su 

Grubu ise 1882 yılında Rusya ile Mançu İmparatorluğu’nun hudutları çizilir-

ken Doğu Türkistan’ın kuzey bölgelerinden göç eden Tarancılar, ayrıca 1955-

1962  yılları  arasında  İli  ve  diğer  kuzey  bölgelerinden  göç  eden  kişilerden 

teşkil etmiştir. 

Bu iki grup dil yönünden Çağdaş Uygur Türkçesinin merkez diyalektiğine 

ait olup, aralarında sadece küçük ağız farklılıkları mevcuttur. Fergana Grubu, 

Kaşgar ağzını; Yedi-su Grubu ise İli ağzını konuşmaktadır. 

Kazakistan ve Kırgızistan’ı kapsayan Yedi-su Grubu kendi milli kimlik, 

örf-adet ile edebiyat ve sanatını korumuş, hatta belirli ölçüde geliştirmiş ise 

de,  Orta Asya  Uygur  diasporasının  büyük  çoğunluğunu  oluşturan  Fergana 

Grubu günümüzde yerli halk olan Özbek Türkleri arasında hemen hemen eri-

miş durumdadır. 

---