Uluslararasi sempozyumu

247

 

 

 

 

 

 

 

 

  Canan PARLA

ların bulunduğu kubbe örtülü mescit mekânı ise dıştan sekizgen içten daire 

planlıdır (Çizim:1-2). 

  

  

Çiz.1: Alt kat planı (Parla 210:272)    Çiz.2: Üst kat planı     Çiz.3: Cephe (Parla 2010:275)

Kümbetin her iki katına da doğu cephede yer alan kapılarla girilmektedir. 

Mescit katının portaline iki yandan dörder basamaklı iki kollu bir merdivenle 

çıkılarak ulaşılmakta, merdiven sahanlığının altından basit bir kapıyla mum-

yalık mekânına girilmektedir. Her iki katın da penceresi yoktur. 

Portalin sivri teğet kemeri iki yanda, zar biçimli başlıklara oturmakta, baş-

lıklarda ve kemer yüzeyinde eşkenar dörtgen ve daire biçimli kesme tuğlala-

rın birer atlamalı olarak sıralandığı bir bezeme kuşağı bulunmaktadır. Portal 

alınlığı düzgün altıgenlerden oluşan geometrik geçmelerle bezenmiş, kompo-

zisyonun ortasındaki düzgün altıgenin içinde iç içe iki altı kollu yıldız ya da 

Mühr-ü Süleyman motifi oluşturulmuş; alınlığın merkezine, kemer kilidine 

ve kemer köşeliklerine günümüze gelemeyen turkuaz/firuze renkli çinili birer 

çanak yerleştirilmiştir (Parla 2010:273; Resim:3; Çizim:4). 

             

                        Res.3: Portal Alınlığı             

    Çiz.4: Alınlık çizimi 

 

  (Bakırer 1981:şek.86’den renklendirerek)

---

248 Eskı̇ Türk Kozmolojı̇sı̇nden Bı̇r Mengüceklı̇ Kümbetı̇ne Yansıyanlar 

Cepheler tuğla örgülü düz şeritlerle yüksekliklerinin yaklaşık olarak dört-

te üçlük alt bölümünde ters “U” biçiminde sınırlanarak iki kez çökertilmiş 

(Resim:2), şeritlerin derzlerine ayrıca, kalıpla basılmak suretiyle iki farklı be-

zeme oluşturulmuştur. Bezemelerden birinde dört düğümlü daire biçimli bir 

madalyonu iki yanından sınırlayan kare içerisinde eş kollu haç motifleri (Re-

sim:4; Çizim:5), diğerinde iç içe iki daire ve tek daire biçimli madalyonları 

iki yanlarından sınırlayan  çivi motifleri (Resim:5; Çizim:6) bulunmaktadır 

(Parla 2010: 273-274; Resim:5-6). 

  

 

 

Res.4-5: Şerit bezemeleri

 

         Çiz.5-6: Bezemelerinin çizimleri (Bakırer 1981:şek.24a-24b)

Mumyalık mekânının orta desteğine bugün Mengücek Gazi’ye ait olduğu 

sanılan mumyanın bulunduğu ahşap bir sanduka, bir sancak alemi ve bir Türk 

Bayrağı dayanmakta, daha eski bir fotoğrafta ise burada bir sancağın bulun-

duğu görülmektedir (Resim:6). 

---

249

 

 

 

 

 

 

 

 

  Canan PARLA

    

Res.6: Mumyalık mekanı ve orta destek

  

    Çiz.7: Orta desteğin çizimi (Bakırer 1981:şek.12)

Mumyalık mekânının orta desteğinin tuğla örgüleri arasındaki yatay derz-

lerinde çizgisel kazımalar, düşey derzlerinde kalıpla basılmış ortasında daire 

biçimli küçük bir halkanın yer aldığı “X” biçimli bezemeler bulunmaktadır 

(Çizim:7). Herhangibir orta desteğe gerek olmaksızın tonoz ya da kubbey-

le örtülebilecek boyutlarda olmasına rağmen, bu mekânın ortasına sekizgen 

prizma biçimli bir destek yerleştirilmiştir. Orta destek

2

 ve bu destekle duvar-

lar arasına atılmış aynalı kemer profilli şemsiye tonoz, mekâna halkalı bir 

tünel görüntüsü vermektedir. Tünele benzer halkalı yapısı kapıdan gelen ışı-

ğı kullanan kişiyi, bir yandan orta desteğin etrafında dönerken diğer yandan 

gözü ile zeminden duvarlara, duvarlardan tonoza, tonozdan orta desteğe, orta 

destekten zemine bağlanan çemberler ve spiraller oluşturmak suretiyle mekâ-

nı tarayarak algılamaya zorlamaktadır. 

2 Canan Parla (2005), s.276’da benzer şekilde, Amasya Halifet Gazi Türbesi ve bir sondaj 

kazısıyla  tespit  edilen  Tokat  Niksar  Kırk  Kızlar  Kümbeti’nin  mumyalık  mekânları  ile 

bugünkü Azerbeycan sınırları içerisinde bulunan dört

 

kümbette daha orta destekli mumyalık 

mekânları  olduğu  belirtilmekte  ve  orta  desteklerin  biçimi  ile  kenar  sayısına  bağlı  olarak 

döngü hareketi vurgusunun kuvvenip azaldığına  işaret edilmektedir. 

---

250 Eskı̇ Türk Kozmolojı̇sı̇nden Bı̇r Mengüceklı̇ Kümbetı̇ne Yansıyanlar 

Kemah Mengücek Gazi Kümbeti, genel olarak Karahanlı, Gazneli ve Bü-

yük  Selçuklulardan  bu  yana  takip  edilebilen  geleneksel  mezar  tiplerinden 

kümbet  tarzındadır.  Örnekler,  proto Türk  sayılan  Çu  (MÖ  1059-249)  koz-

molojisinde gövdesinin yeryüzünü, kubbesinin gökyüzünü simgelediği kabul 

edilen  kainat/evren  sembolü  çadırların  (Esin  2001:19), Türk  toplumlarının 

mezar mimarisine ana biçimini verdiğini, İslamiyet’in kabulünden sonra da 

genellikle altta mumyalık üstte mescit katının yer aldığı, kubbeli çadırlara 

benzeyen iki katlı kargir kümbet ve türbelerin inşa edildiğini göstermektedir. 

Ölümsüz, sonsuz ve ebedi anlamlarına gelen Mengü

3

 kelimesinden türetil-

miş bir isme sahip Horasanlı bir Oğuz soylusu olduğu kabul edilen (Sakaoğlu 

2005:44) Mengücek Gazi, 1067-1070 yılları arasında Malazgirt Savaşı’nın 

arifesinde Kutadgu Bilig adlı siyasetnamesini yazan Yusuf Has Hacib’in mut-

lu olma bilgisi anlamına gelen bu eserinden anlaşıldığı gibi Türk toplumla-

rının eski kültür ve geleneklerinin İslam aşısıyla harmanlandığı bir dönemde 

yaşamıştır (Parla 2010:277-278). Mengücek Gazi, Büyük Selçuklu emir ve 

komutanı, 1071 Malazgirt Savaşı kahramanı ve Mengücekli Devleti’nin ku-

rucu hükümdarıdır. Hem bir kahraman hem de bir hükümdar olarak, Tanrı 

tarafından iki ayrı amaçla yaratılmış iki ayrı kişiliğin görevlerini üstünde top-

lamakta ve kümbetin mescit katındaki Farsça kitabede belirtildiği gibi ilâhi 

nazarla korunmaktadır. 

Türk  toplumlarında  kahramanların  ve  hükümdarların  her  zaman  büyük 

saygı  görmelerini  “Tanrı  Ülgen,  insanı  koruyup  kollayarak  yaşatması  için 

bir kahraman ile birlikte kemikleri kamıştan, etleri topraktan yedi kişi (halk) 

ve ayrıca, insanoğlunun başına hükümdar olarak bir kişi yarattı (Ögel 1993-

I:432-436)”  biçiminde  özetlenebilecek  Verbitskiy’in  derlediği  Altay  yara-

dılış destanı açıklar niteliktedir. Doğu Hunlarda olduğu gibi Göktürkler de 

kağanlarını göksel hükümdarlar olarak kabul etmişlerdir (Esin 2001:22). Bu 

nedenle, önce bir kahraman ardından devlet kurucusu bir hükümdar olarak 

Mengücek Gazi’nin kümbeti alâlede bir yapı olamayacaktır. Cesedi mumya-

lıdır. Hun kurganlarından itibaren takip edilebilen özellikle önemli kişilerin 

ve hükümdarların mumyalanması geleneği, İslâmiyetin kabulünden sonra da 

Anadolu Selçuklu ve Osmalılarda sürdürülmüştür. Anadolu Selçuklu döne-

minde yoksulların kefenlenme ve mumyalanması için tesis edilen vakıfların 

bulunduğunu gösteren emir Şemsedddin Altun Aba’nın 1202 tarihli vakfiyesi, 

sadece sultanların değil halkın da mumyalandığını göstermesi bakımından bu 

döneme ışık tutan çok önemli bir belgedir (Turan 1947:197-211). 

3 Mahmud el-Kâşgârî (2007), Dîvânü Lugâti’t-Türk (Çev.Serap Tuba Yurtsever ve Seçkin 

Erdi), İstanbul: yaylacılık Matbaacılık San. Tic. Ltd. Şti., s.343.

---