Xarajatlar tahlili maqsadi, mazmuni va vazifalari O`zgaruvchan va o`zgarmas xarajatlar tahlili

Xarajatlarni umumiy hajmi va ularni asosiy elementlari bo`yicha baholash, tahlil qilish

Ishlab chiqarish xarajatlarining analitik va sintetik hisobida analiz va sintez qoidasiga asoslaniladi. Shu sababli ham “analitika”, “sintetika” so`zlari buxgalteriya hisobining muhim tushunchalariga aylangan. Ularning mazmuniga e`tibor qaratsangiz “analitika” – butunni bo`laklarga bo`lish, “sintetika” bo`laklarni birlashtirish, umumlashtirish ma`nosini anglatadi va bu analitik va sintetik hisobning to`liq mazmunini ifoda etadi.

Xarajatlarni umumiy hajmda o`rganish moliyaviy hisob obyektiga kiradi. Uning birlik elementlari, kalkulyatsiya moddalari bo`yicha o`rganish boshqaruv hisobi obyektiga kiradi.
Xarajatlarning umumiy hajmi bo`yicha o`rganishda quyidagi muhim jihatlarga ahamiyat qaratiladi:
- jami xarajatlarning umumiy o`zgarishlari tahliliga;
- jami xarajat o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillar tahliliga;
- bir so`mlik ishlab chiqarilgan, sotilgan mahsulotga to`g`ri keladigan xarajat tahliliga.
Jami xarajatlarning umumiy o`zgarishi rejaga va o`tgan yillarga nisbatan mutlaq va nisbiy o`zgarishlarni aniqlash orqali baholanadi.
Jami ishlab chiqarish xarajatlarining o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillar sifatida doimiy xarajatlarning o`zgarishi, mahsulot birligiga o`zgaruvchan xarajatlarning o`zgarishi ta`siri, mahsulot ishlab chiqarish miqdorining o`zgarishi ta`sir etadi. Xarajatlar o`zgarishiga albatta ichki birliklar sifatida sarf normalari va baholarining o`zgarishi ham tarkiblanadi. Bu kabi omillar xarajat elementlari bo`yicha farq qiladi.
Jami ishlab chiqarish xarajatlari va ularning omilli tahlili

Ko`rsatkichlar	O`tgan yil		Hisobot yili		Farqi (+/-), ming so`m	O`sish darajasi, %
	summasi, ming so`m.	tarkibi, %	summasi, ming so`m.	tarkibi, %
1.Ishlab chiqarish xarajatlari jami shu jumladan:	541 131	100,00	686 079	100,00	+144 948	126,79
1.1. O`zgaruvchan xarajatlar	464 070	85,76	579 800	84,51	+115 730	124,94
1.2. O`zgarmas xarajatlar	77 061	14,24	106 279	15,49	+29 218	137,92
2. Ishlab chiqarish hajmi	572 661	-	717 416	-	+144 755	125,30

Mahsulot ishlab chiqarish tannarxini o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillar ta`sirini quyidagi hisob-kitoblarda ko`rib o`tish mumkin.
Ishlab chiqarish xarajatlarining jami o`zgarishi:
686 079–541 131=+144 948 ming so`m (o`sish).
Joriy davr mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarini qayta hisoblash:
a) o`zgaruvchan xarajatlar:
464 070*1,253=581 479,7 ming so`m. (mahsulot hajmining o`zgarishiga mos o`zgaradi);
b) o`zgarmas xarajatlar:
77 061 ming so`m (bazaviy miqdorda qoladi).
Jami: 581 479,7+77 061=658 540,7 ming so`m
Joriy davr mahsulot hajmining o`tgan davr bahosi va ta`rifi bo`yicha hisob-kitobi:
541 131/572 661*717416=677 916 ming so`m
Omillar ta`siri:
a) Ishlab chiqarish hajmi:
658 540,7–541 131=+117 409,7 ming so`m (o`sish)
yoki 581 479,7–464070=+117 409,7 ming so`m (o`sish)
b) Baho va ta`riflar o`zgarishi:
686 079–677 916=+8 163 ming so`m (o`sish)
v) tarkib va jami xarajatlar summasi:
677 916–658 540,7=+19 375,3 ming so`m (o`sish)
Jami o`zgarish: 117 409,7+8 163+19 375,3=+144 948 ming so`m
Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ning ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlar ularning iqtisodiy mazmuniga ko`ra: ishlab chiqarish moddiy xarajatlar (qaytariladigan chiqitlar qiymati chiqarib tashlangan holda); ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo`lgan mehnatga haq to`lash xarajatlari; ishlab chiqarishga tegishli bo`lgan ijtimoiy sug`urtaga ajratmalar; asosiy fondlar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo`lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi; ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo`lgan boshqa xarajatlar.
Ishlab chiqarish xarajatlarini turi, tarkibi, dinamikasi bo`yicha tahlil qilish‚ ularni nazorat qilish, maqsadli boshqarish imkonini beradi.
Iqtisodiy elementlari bo`yicha ishlab chiqarish xarajatlari tahlili

Ko`rsatkichlar	O`tgan yil		Hisobot yili		O`sish darajasi, %	Farqi (+ , -)
	summa, ming so`m.	tarkibi, %	summa, ming so`m	tarkibi, %		summa, ming so`m.	tarkibi, %
Moddiy xarajatlar	434 236	80,25	539 694	78,66	124,29	+105 458	-1,59
Mehnat haqi xarajatlari	63 014	11,64	79 500	11,59	126,16	+16 486	-0,05
Yagona ijtimoiy to`lov	22 641	4,18	28 012	4,08	123,72	+5 371	-0,10
Amortizatsiya	7 194	1,33	9 214	1,34	128,08	+2 020	+0,01
Boshqa xarajatlar	14 046	2,60	29 659	4,33	211,16	+15 613	+1,73
Jami xarajatlar	541 131	100,00	686 079	100,00	126,79	+144 948	-
Ishlab chiqarish hajmi	572 668	-	717 416	-	125,30	+144 748	-
Bir so`mlik mahsulotga, (sotilgan mahsulotga) to`g`ri keladigan ishlab chiqarish xarajatlari	0,9449	-	0,9563	-	101,2	+0,0114	-

Tahlil natijalari shuni ko`rsatadiki, korxonada ishlab chiqarish xarajatlarining jami o`zgarishi 144 948 ming so`mga yoki 26,79%ga o`sganligini ko`rish mumkin.
Eng yuqori o`zgarishlar moddiy xarajatlar (10 548 ming so`m yoki 24,29%), mehnat haqi xarajatlari (16 486 ming so`m yoki 26,16%) qatoriga to`g`ri keladi. Albatta ish haqidan ajratmalar qatoriga ham mehnat haqi o`zgarishiga mos ravishda oshib boradi.
Ishlab chiqarish xarajatlarining vertikal tahlilidan ko`rinadiki, jami ishlab chiqarish xarajatlari tarkibida moddiy xarajatlar salmog`i eng yuqori o`rinni tashkil etgan.
Bir so`mlik mahsulotga qilingan ishlab chiqarish xarajatlari o`tgan yilga nisbatan 1,2%ga yoki 1,14 tiyinga o`zgargan.