ZəNGƏzur köÇ, deportasiYA, soyqirimi
Yüklə 2,28 Mb. Pdf görüntüsü
|
24 - çar Rusiyasının müstəmləkəçilik, xristianlaşdırma siyasətinə uyğun olaraq başlatdığı köçürmələrdən sonra Qarabağın dağlıq his- səsinin – Zəngəzurun etnik, milli tərkibində baş verən demoqrafik dəyişikliklər və onun xalqımız üçün acı nəticələri sistemli şəkildə tədqiq edilmişdir; - monoqrafiyada XIX əsrin əvvəllərindən etibarən çar Rusiya- sının Azərbaycan torpaqlarına köçürülərək ermənilərin öz havadar- larının təhriki və hərtərəfli köməyi ilə Azərbaycan xalqının başına gətirdiyi bəlalar, kütləvi qırğınlar, talanlar və soyqırımları barədə ət- raflı və dərin araşdırmaların aparılması öz əksini tapmışdır; - I Dünya müharibəsində Rusiya, ABŞ, Böyük Britaniya və Fransanın Osmanlı-Türkiyə torpaqlarında ermənilərə vəd etdikləri müstəqil dövlət yaratmaq planlarının puça çıxması ilə həmin ssena- rinin Qafqazda, tarixi Azərbaycan torpaqlarında reallaşmasına ay- dınlıq gətirilmişdir; - Zəngəzur bölgəsində törədilən qanlı qırğınlar, deportasiya və işğal planlarının əvvəlcədən düşünülmüş, ssenarisi cızılmış, böyük dövlətlərlə razılaşdırılmış şəkildə ardıcıllıqla həyata keçirilməsi, er- məni dövləti yaratmaq planının tərkib hissəsi olduğu, son illərdə işıq üzünə çıxarılan arxiv sənədlərinə istinadla qiymətləndirilmişdir; - ilk dəfə olaraq, 1920-1929-cu illərdə qədim Azərbaycan tor- pağı olan Zəngəzurun sovet Rusiyası işğalçılarının hərbi yardımı və SSRİ mərkəzi hökumətinin təzyiqi ilə, Azərbaycan xalqının iradəsi- nin əleyhinə olaraq, Ermənistan SSR tərkibinə qatılması prosesi tək- zibedilməz arxiv sənədləri ilə sübut olunmuşdur; - monoqrafiyada Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Silahlı Qüvvələrin Ali Baş Komandanı İlham Əliyevin Ermənistan- Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı söylədiyi qətiy- yətli və cəsarətli fikirlər, problemin həlli ilə bağlı Azərbaycan döv- lətinin apardığı ardıcıl və prinsipial siyasət, Zəngəzurun tarixi Azər- baycan torpaqları olması və bu torpaqların bağışlanılmaz bir səhv olaraq 1918-1929-cu illərdə ermənilərə verilməsi məsələləri, bütün itirilmiş Azərbaycan torpaqlarının, o cümlədən qədim Zəngəzurun azad ediləcəyi fikri öz əksini tapıb. 25 Tədqiqatın nəzəri və praktiki əhəmiyyəti ondadır ki, monoqra- fiyanın materialları, ümumiləşdirmələri və nəticələrindən Azərbay- can tarixi üzrə müxtəlif ümumiləşdirici əsərlərin yazılmasında, dərs- liklərin tərtibində, mühazirə və xüsusi kursların hazırlanmasında is- tifadə edilə bilər. Bu tədqiqat XIX əsrin əvvəllərindən başlayaraq, Azərbaycan torpaqlarına köçürülüb gətirilmiş ermənilərin bütün Qafqazda xalqların təhlükəsizliyi və əmin-amanlığına nə qədər bö- yük zərbə vurduğunu, bugünkü Ermənistan adlanan oyuncaq dövlə- tin regionda başlıca gərginlik ocağı olduğunu sübut edən daha bir elmi ittihamnamə olacaqdır. 26 İXTİSARLAR ARDA Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivi ARDTA Azərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivi ARPAİİSSA AXC Azərbaycan Respublikası Prezident Aparatı İşlər İdarəsinin Siyasi Sənədlər Arxivi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti QAKA Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyası Aktlarının [QAKA, rus. AKAK] MDTA Mərkəzi Dövlət Tarix Arxivi АКАК Акты Кавказской археографической комиссией МИЭБГКЗК Материалы для изучения экономического быта государственных крестьян Закавказского края СМОМПК Сборник материалов для описания местностей и племён Кавказа 27 28 I FƏSİL ZƏNGƏZUR BÖLGƏSİ XIX ƏSRƏDƏK 1.1. Qədim və orta yüzilliklər Zəngəzur Azərbaycanın çox böyük tarixi keçmişə malik olan əzəli bölgələrindən biridir. Zəngəzurun qədim tarixi haqqında nisbə- tən ətraflı məlumatlan fars və ərəbdilli qaynaqlarda, həmçinin təh- riflərlə olsa da, erməni salnaməçilərinin müasir dövrümüzə qədər gəlib çatmış əsərlərində tapmaq mümkündür [201, s.217-218]. Bu bölgəmizdə tarixin müxtəlif dövrlərində qeydə alınmış və müasir dövrümüzə qədər gəlib çatmış bir sıra toponimlərin tədqiqi bölgənin çox qədim və zəngin tarixə malik Azərbaycan-türk yurdu olması hə- qiqətini bütün dünyaya bəyan etmək hüququnu verir. Doğrudur, dövrümüzə qədər gəlib çıxmış bu və ya digər tarixi qaynaqlarda saxlanmış məlumatların kasadlığı qədim dövrlərdə Zəngəzur ərazisinin sərhədlərinin dəqiq müəyyənləşdirilməsinə çə- tinlik törədir. Bununla belə bu qaynaqlara söykənərək iddia etmək olar ki, antik və erkən orta əsrlər dövründə Zəngəzur bölgəsinin sər- hədləri daha geniş olmuş və hətta müasir Naxçıvan Muxtar Respub- likasının ərazisinin bir hissəsini də əhatə etmişdir. Son dərəcə zəngin təbii ehtiyatlara, strateji coğrafi mövqeyə, alınmaz qalalara, yenilməz əhaliyə malik olan Zəngəzur bölgəsində zaman-zaman baş vermiş mürəkkəb və ziddiyyətli daxili siyasi pro- seslər və xarici təsirlər nəticəsində hüdudları vaxtaşırı müəyyən də- yişikliklərə məruz qalmış, əldən-ələ keçmiş, müxtəlif səltənətlərin tərkibinə qatılmışdır. Haqqında danışdığımız bu tarixi Azərbaycan bölgəsi üzrə mənbələrdə xatırlanan ilk yer adı Mehridir. Assur hökmdarları I Tu- kulti-Ninurta, I Tiqrat-palasar və II Adadnerari e.ə. XIII-IX əsrlərdə Yüklə 2,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|