Xalqaro korporatsiyalar xalqaro moliya munosabatlari subyekti sifatida

I-bob. . XALQARO KORPORATSIYALAR XALQARO MOLIYA
SUBYEKTI SIFATIDA 
Xalqaro korporatsiyalarning yuzaga kelishi va ular faoliyatining mohiyati 

---

XX asr oxirida Sharqiy Osiyoda integratsiya jarayonlari kuchayib bordi. 
To‘rtta Osiyo «ajdaho»laridan biri bo‘lgan Singapur, shuningdek, N1S «yangi 
toMqinlar» Malayziya, Indoneziya, Tailand, Bruney, Vetnam, Kambodja, Laos, 
Myanma va Filippin davlatlari kiruvchi Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlari 
assotsiatsiyasi (Association of South East Asian Nations — A SE A N ) 
muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. Ushbu guruhlar doirasidagi o‘zaro 
muvaffaqiyatli hamkorlik ASEAN qatnashchilari bo‘lgan ko‘pchilik 
mamlakatlarning kuchli iqtisodiy o'sishi bilan cham230 barchas bog‘liqdir, shu 
bilan birgalikda ushbu mam lakatlarning oldindan amal qilib kelayotgan o‘zaro 
savdo aloqalarining yaxshi yo‘lga qo‘yilganligi hamda hamkorlikning tartibga solib 
turiladigan shaklining amal qilishidir. ASEAN 1967-yilda Bangkokda «ASEAN 
deklaratsiya»si imzolanishi bilan birgalikda tashkil etilgandir. 1976-yilda Bali 
orolida imzolangan ASEAN kelishuv deklaratsiyasi va Janubi-Sharqiy Osiyoda 
do‘stlik va hamkorlik shartnomasiga asosan ASEAN ning shartnomaviy tarzda 
rasmiylashtirilishi amalga oshirildi. A SEAN rejasida 2000-yilgacha a ’zo m am 
lakatlar 38 m ing turdagi tovarlar bo‘yicha bojxona to‘lovlarini o‘rtacha 5% gacha 
pasaytirish belgilangan. 1995-yil oxirida 2003-yildan to‘la erkin savdo hududini 
tashkil etish to‘g‘risida qaror qabul qilingan bo‘lib, voqealarning ijobiy rivojlanishi 
davom etsa 2000-yildan kuchga kirishi ko‘zda tutilgan edi. ASEAN — Janubi-
Sharqiy Osiyoda joylashgan mamlakatlarning siyosiv, iqtisodiy va madaniy 
mintaqaviy hukumatlararo tashkiloti bo‘lib hisoblanadi. A SE A N ning yuqori 
organi b o lib a ’zo m am lakatlar yetakchilarining 2001-yildan boshlab har yili 
o‘tkaziladigan sammiti hisoblanadi. Odatda sammit uch kun davom etib bunda, 
mintaqa bo‘yicha tashkilotning hamkorlari bilan uchrashuvlar olib boriladi. Doimiy 
Sekretariat Jakarta shahrida joylashgan bo‘lib unga bosh sekretar yetakchilik 
qiladi. Shuningdek, ASEAN doirasidagi har yili o‘tkaziladigan 300 dan ortiq 
tadbirlarni o‘tkazishga yordam berishda ishlar 29 ta qo‘mita, 122 ta ishchi 
guruhlar tomonidan amalga oshiriladi. Bangkok deklaratsiyasiga muvofiq 
ASEANning maqsadlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: hamkorlikdagi intilishlar 
yordam ida mintaqada ijtimoiy taraqqiyot va m adaniy rivojlanishni ham da 
iqtisodiy o‘sishni jadallashtirish; Janubi-Sharqiy Osiyo m am lakatlari taraqqiy 
etishi uchun dunyo hamjamiyati bilan aloqalarni mustahkamlash, shuningdek, 
BMT nizomidagi tam oyillarga tayangan holda mintaqada tinchlik va barqarorlikni 
o crnatish. 231 Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamjamiyati (Acia Pacific Economic 
Cooperation — APEC) 1989-yilda Kanberrada, Avstraliya va Yangi Zelandiya bosh 
vazirlarining tashabbusi bo‘yicha tashkil etilgan. APEC qattiq tashkiliy tuzilishdan 
voki yirik byurokratik apparatdan xoli boMgan erkin masiahat forumi sifatida 
tashkil etilgan va shu tufayli u ko‘pincha «APEC forumi» deb ham yuritiladi. APEC 
sekretariati Singapurda joylashgan bo‘lib, o‘z ichiga faqatgina APEC a ’zo m 

---

amlakatlaridan vakil bolgan 23 ta diplomatni, shuningdek, 20 ta malialliy yollanma 
xodimlarni oladi. 1993-yildan APEC tashkiliy faoliyatining asosiy shakli APEC 
mamlakatlari yetakchilarining har yilgi sammiti hisoblanadi, bunda forum umumiy 
faoliyatining yil yakunlari va keyingi faoliyatning istiqbollari belgilanadi hamda 
deklaratsiyalar qabul qilinadi. Sharqiy Osiyoda iqtisodiy integratsiyaning 
rivojlanish istiqbollari, Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamkorligi (APEC) tashkil 
etilishi bilan sexilarii darajada bog‘liqdir. Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamkorligi 
(APEC) — bu hukumatlararo tashkilot bo‘lib, o‘z ichiga 21 la davlat mintaqasini 
birlashtirib olgan. APEC Tinch okeani koMTazida iqtisodiy ham korlikni 
rivojlantirish maqsadida Avstraliyaning taklifi bo‘yicha 1989-yilda tuzilgan edi. 
Dastlab unga 12 la davlat: Avstraliya, Bruney, Kanada, Indoneziya, Yaponiya, 
Malayziya, Yangi Zelandiya, Filippin, Singapur, Janubiy Koreya, Tailand va AQSH 
kirardi. Keyingi yillar davomida unga Xitoy, Gonkong, Tayvan, Meksika, Chili, Yangi 
Gvineya-Papua, 1998-yildan esa Vetnam, Peru va Rossiya ham qo‘shilishdi. APEC 
investitsion va moliyaviy faoliyat bo‘yicha rasmiy ravishda masiahat berish 
huquqiga egadir, biroq uning ishchi organlari doirasida mintaqaviy savdo yuritish 
tartibi belgilangan bo‘lib, tarmoq vazirlari va ekspertlarining u yoki bu mintaqalar 
hamkorligi masalalari bo'yicha uchrashuvlari o‘tkaziladi. APEC faoliyatining asosiy 
maqsadlari 1991-yilda Seul deklaratsiyasida belgilangan bo‘lib quyidagilardan 
iborat: — a ’zo m am lakatlar iqtisodiyotining rivojlanishiga ko‘maklashish; XX asr 
oxirida Sharqiy Osiyoda integratsiya jarayonlari kuchayib bordi. To‘rtta Osiyo 
«ajdaho»laridan biri bo‘lgan Singapur, shuningdek, N1S «yangi toMqinlar» 
Malayziya, Indoneziya, Tailand, Bruney, Vetnam, Kambodja, Laos, Myanma va 
Filippin davlatlari kiruvchi Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlari assotsiatsiyasi 
(Association of South East Asian Nations — A SE A N ) muvaffaqiyatli faoliyat 
ko‘rsatib kelmoqda. Ushbu guruhlar doirasidagi o‘zaro muvaffaqiyatli hamkorlik 
ASEAN qatnashchilari bo‘lgan ko‘pchilik mamlakatlarning kuchli iqtisodiy o'sishi 
bilan cham230 barchas bog‘liqdir, shu bilan birgalikda ushbu mam lakatlarning 
oldindan amal qilib kelayotgan o‘zaro savdo aloqalarining yaxshi yo‘lga 
qo‘yilganligi hamda hamkorlikning tartibga solib turiladigan shaklining amal 
qilishidir. ASEAN 1967-yilda Bangkokda «ASEAN deklaratsiya»si imzolanishi bilan 
birgalikda tashkil etilgandir. 1976-yilda Bali orolida imzolangan ASEAN kelishuv 
deklaratsiyasi va Janubi-Sharqiy Osiyoda do‘stlik va hamkorlik shartnomasiga 
asosan ASEAN ning shartnomaviy tarzda rasmiylashtirilishi amalga oshirildi. A 
SEAN rejasida 2000-yilgacha a ’zo m am lakatlar 38 m ing turdagi tovarlar bo‘yicha 
bojxona to‘lovlarini o‘rtacha 5% gacha pasaytirish belgilangan. 1995-yil oxirida 
2003-yildan to‘la erkin savdo hududini tashkil etish to‘g‘risida qaror qabul qilingan 
bo‘lib, voqealarning ijobiy rivojlanishi davom etsa 2000-yildan kuchga kirishi 
ko‘zda tutilgan edi. ASEAN — Janubi-Sharqiy Osiyoda joylashgan mamlakatlarning 

---

siyosiv, iqtisodiy va madaniy mintaqaviy hukumatlararo tashkiloti bo‘lib 
hisoblanadi. A SE A N ning yuqori organi b o lib a ’zo m am lakatlar 
yetakchilarining 2001-yildan boshlab har yili o‘tkaziladigan sammiti hisoblanadi. 
Odatda sammit uch kun davom etib bunda, mintaqa bo‘yicha tashkilotning 
hamkorlari bilan uchrashuvlar olib boriladi. Doimiy Sekretariat Jakarta shahrida 
joylashgan bo‘lib unga bosh sekretar yetakchilik qiladi. Shuningdek, ASEAN 
doirasidagi har yili o‘tkaziladigan 300 dan ortiq tadbirlarni o‘tkazishga yordam 
berishda ishlar 29 ta qo‘mita, 122 ta ishchi guruhlar tomonidan amalga oshiriladi. 
Bangkok deklaratsiyasiga muvofiq ASEANning maqsadlari bo‘lib quyidagilar 
hisoblanadi: hamkorlikdagi intilishlar yordam ida mintaqada ijtimoiy taraqqiyot va 
m adaniy rivojlanishni ham da iqtisodiy o‘sishni jadallashtirish; Janubi-Sharqiy 
Osiyo m am lakatlari taraqqiy etishi uchun dunyo hamjamiyati bilan aloqalarni 
mustahkamlash, shuningdek, BMT nizomidagi tam oyillarga tayangan holda 
mintaqada tinchlik va barqarorlikni o crnatish. 231 Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy 
hamjamiyati (Acia Pacific Economic Cooperation — APEC) 1989-yilda Kanberrada, 
Avstraliya va Yangi Zelandiya bosh vazirlarining tashabbusi bo‘yicha tashkil etilgan. 
APEC qattiq tashkiliy tuzilishdan voki yirik byurokratik apparatdan xoli boMgan 
erkin masiahat forumi sifatida tashkil etilgan va shu tufayli u ko‘pincha «APEC 
forumi» deb ham yuritiladi. APEC sekretariati Singapurda joylashgan bo‘lib, o‘z 
ichiga faqatgina APEC a ’zo m amlakatlaridan vakil bolgan 23 ta diplomatni, 
shuningdek, 20 ta malialliy yollanma xodimlarni oladi. 1993-yildan APEC tashkiliy 
faoliyatining asosiy shakli APEC mamlakatlari yetakchilarining har yilgi sammiti 
hisoblanadi, bunda forum umumiy faoliyatining yil yakunlari va keyingi 
faoliyatning istiqbollari belgilanadi hamda deklaratsiyalar qabul qilinadi. Sharqiy 
Osiyoda iqtisodiy integratsiyaning rivojlanish istiqbollari, Osiyo-Tinch okeani 
iqtisodiy hamkorligi (APEC) tashkil etilishi bilan sexilarii darajada bog‘liqdir. Osiyo-
Tinch okeani iqtisodiy hamkorligi (APEC) — bu hukumatlararo tashkilot bo‘lib, o‘z 
ichiga 21 la davlat mintaqasini birlashtirib olgan. APEC Tinch okeani koMTazida 
iqtisodiy ham korlikni rivojlantirish maqsadida Avstraliyaning taklifi bo‘yicha 1989-
yilda tuzilgan edi. Dastlab unga 12 la davlat: Avstraliya, Bruney, Kanada, 
Indoneziya, Yaponiya, Malayziya, Yangi Zelandiya, Filippin, Singapur, Janubiy 
Koreya, Tailand va AQSH kirardi. Keyingi yillar davomida unga Xitoy, Gonkong, 
Tayvan, Meksika, Chili, Yangi Gvineya-Papua, 1998-yildan esa Vetnam, Peru va 
Rossiya ham qo‘shilishdi. APEC investitsion va moliyaviy faoliyat bo‘yicha rasmiy 
ravishda masiahat berish huquqiga egadir, biroq uning ishchi organlari doirasida 
mintaqaviy savdo yuritish tartibi belgilangan bo‘lib, tarmoq vazirlari va 
ekspertlarining u yoki bu mintaqalar hamkorligi masalalari bo'yicha uchrashuvlari 
o‘tkaziladi. APEC faoliyatining asosiy maqsadlari 1991-yilda Seul deklaratsiyasida 
belgilangan bo‘lib quyidagilardan iborat: — a ’zo m am lakatlar iqtisodiyotining 

---

rivojlanishiga ko‘maklashish; XX asr oxirida Sharqiy Osiyoda integratsiya 
jarayonlari kuchayib bordi. To‘rtta Osiyo «ajdaho»laridan biri bo‘lgan Singapur, 
shuningdek, N1S «yangi toMqinlar» Malayziya, Indoneziya, Tailand, Bruney, 
Vetnam, Kambodja, Laos, Myanma va Filippin davlatlari kiruvchi Janubi-Sharqiy 
Osiyo mamlakatlari assotsiatsiyasi (Association of South East Asian Nations — A 
SE A N ) muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. Ushbu guruhlar doirasidagi 
o‘zaro muvaffaqiyatli hamkorlik ASEAN qatnashchilari bo‘lgan ko‘pchilik 
mamlakatlarning kuchli iqtisodiy o'sishi bilan cham230 barchas bog‘liqdir, shu 
bilan birgalikda ushbu mam lakatlarning oldindan amal qilib kelayotgan o‘zaro 
savdo aloqalarining yaxshi yo‘lga qo‘yilganligi hamda hamkorlikning tartibga solib 
turiladigan shaklining amal qilishidir. ASEAN 1967-yilda Bangkokda «ASEAN 
deklaratsiya»si imzolanishi bilan birgalikda tashkil etilgandir. 1976-yilda Bali 
orolida imzolangan ASEAN kelishuv deklaratsiyasi va Janubi-Sharqiy Osiyoda 
do‘stlik va hamkorlik shartnomasiga asosan ASEAN ning shartnomaviy tarzda 
rasmiylashtirilishi amalga oshirildi. A SEAN rejasida 2000-yilgacha a ’zo m am 
lakatlar 38 m ing turdagi tovarlar bo‘yicha bojxona to‘lovlarini o‘rtacha 5% gacha 
pasaytirish belgilangan. 1995-yil oxirida 2003-yildan to‘la erkin savdo hududini 
tashkil etish to‘g‘risida qaror qabul qilingan bo‘lib, voqealarning ijobiy rivojlanishi 
davom etsa 2000-yildan kuchga kirishi ko‘zda tutilgan edi. ASEAN — Janubi-
Sharqiy Osiyoda joylashgan mamlakatlarning siyosiv, iqtisodiy va madaniy 
mintaqaviy hukumatlararo tashkiloti bo‘lib hisoblanadi. A SE A N ning yuqori 
organi b o lib a ’zo m am lakatlar yetakchilarining 2001-yildan boshlab har yili 
o‘tkaziladigan sammiti hisoblanadi. Odatda sammit uch kun davom etib bunda, 
mintaqa bo‘yicha tashkilotning hamkorlari bilan uchrashuvlar olib boriladi. Doimiy 
Sekretariat Jakarta shahrida joylashgan bo‘lib unga bosh sekretar yetakchilik 
qiladi. Shuningdek, ASEAN doirasidagi har yili o‘tkaziladigan 300 dan ortiq 
tadbirlarni o‘tkazishga yordam berishda ishlar 29 ta qo‘mita, 122 ta ishchi 
guruhlar tomonidan amalga oshiriladi. Bangkok deklaratsiyasiga muvofiq 
ASEANning maqsadlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: hamkorlikdagi intilishlar 
yordam ida mintaqada ijtimoiy taraqqiyot va m adaniy rivojlanishni ham da 
iqtisodiy o‘sishni jadallashtirish; Janubi-Sharqiy Osiyo m am lakatlari taraqqiy 
etishi uchun dunyo hamjamiyati bilan aloqalarni mustahkamlash, shuningdek, 
BMT nizomidagi tam oyillarga tayangan holda mintaqada tinchlik va barqarorlikni 
o crnatish. 231 Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamjamiyati (Acia Pacific Economic 
Cooperation — APEC) 1989-yilda Kanberrada, Avstraliya va Yangi Zelandiya bosh 
vazirlarining tashabbusi bo‘yicha tashkil etilgan. APEC qattiq tashkiliy tuzilishdan 
voki yirik byurokratik apparatdan xoli boMgan erkin masiahat forumi sifatida 
tashkil etilgan va shu tufayli u ko‘pincha «APEC forumi» deb ham yuritiladi. APEC 
sekretariati Singapurda joylashgan bo‘lib, o‘z ichiga faqatgina APEC a ’zo m 

---

amlakatlaridan vakil bolgan 23 ta diplomatni, shuningdek, 20 ta malialliy yollanma 
xodimlarni oladi. 1993-yildan APEC tashkiliy faoliyatining asosiy shakli APEC 
mamlakatlari yetakchilarining har yilgi sammiti hisoblanadi, bunda forum umumiy 
faoliyatining yil yakunlari va keyingi faoliyatning istiqbollari belgilanadi hamda 
deklaratsiyalar qabul qilinadi. Sharqiy Osiyoda iqtisodiy integratsiyaning 
rivojlanish istiqbollari, Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamkorligi (APEC) tashkil 
etilishi bilan sexilarii darajada bog‘liqdir. Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamkorligi 
(APEC) — bu hukumatlararo tashkilot bo‘lib, o‘z ichiga 21 la davlat mintaqasini 
birlashtirib olgan. APEC Tinch okeani koMTazida iqtisodiy ham korlikni 
rivojlantirish maqsadida Avstraliyaning taklifi bo‘yicha 1989-yilda tuzilgan edi. 
Dastlab unga 12 la davlat: Avstraliya, Bruney, Kanada, Indoneziya, Yaponiya, 
Malayziya, Yangi Zelandiya, Filippin, Singapur, Janubiy Koreya, Tailand va AQSH 
kirardi. Keyingi yillar davomida unga Xitoy, Gonkong, Tayvan, Meksika, Chili, Yangi 
Gvineya-Papua, 1998-yildan esa Vetnam, Peru va Rossiya ham qo‘shilishdi. APEC 
investitsion va moliyaviy faoliyat bo‘yicha rasmiy ravishda masiahat berish 
huquqiga egadir, biroq uning ishchi organlari doirasida mintaqaviy savdo yuritish 
tartibi belgilangan bo‘lib, tarmoq vazirlari va ekspertlarining u yoki bu mintaqalar 
hamkorligi masalalari bo'yicha uchrashuvlari o‘tkaziladi. APEC faoliyatining asosiy 
maqsadlari 1991-yilda Seul deklaratsiyasida belgilangan bo‘lib quyidagilardan 
iborat: — a ’zo m am lakatlar iqtisodiyotining rivojlanishiga 
ko‘maklashish;
Zamonaviy milliy iqtisodiy tizimning va jahon iqtisodiyotining m 
uhim xususiyati bo‘lib, xo‘jalik faoliyatining turli sohalarida ishlab chiqarish va 
kapital to‘planishining jadallashgan o£sishi hisoblanadi. Zamonaviy 
korporatsiyalar shubhasiz, mamlakatda va jahonda yirik iqtisodiy va moliyaviy 
markazga aylanishi mumkin. Ularning milliy va jahon iqtisodiyotiga qo‘shadigan 
hissasi yangi iqtisodiy hududning tashkil topishida, milliy va jahon moliya 
bozorlarini rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Yirik korporatsiyalarning sotish 
hajmi dunyoning ko‘plab mamlakatlari Y1M hajmidan oshib ketadi. Dunyodagi 
ikki yuzta yirik transmilliy kompaniyalarning umumiy sotish hajmi AQSH, 
Yaponiya, Gcrmaniya. Fransiya, Buyuk Britaniya, Italiya, X R R , Braziliya, 
Kanada, 1spaniyadan tashqari barcha mamlakatlarning Y1M hajmidan ortiqdir. 
Oxirgi 25 yilda ushbu ko‘rsatkich mazkur tuzilmalar uchun ishchilar soni 14,4 
foizga oshgani holda deyarli 4 marta ko‘paygan M a’lumki, T M K lar zamonaviy 
jahon xo‘jaligin in g m uhim ishtirokchilariga aylanib bormoqda. Sanoati 
rivojlangan davlatlar uchun aynan TMKlarining xorijdagi faoliyati ularning tashqi 
iqtisodiy aloqalarining xarakterini belgilab beradi. Bu davlatlar eksportida m illiy 
kornpaniyalarning o‘zlarini xorijdagi filiallariga tovar yetkazib berishlari va xizmat 
ko‘rsatishlarining ulushi kattadir. Jahon mamlakatlarida TM Klarning xorijiy 
bo‘linmalari tomonidan ishlab chiqarish faoliyatini kengaytirishga hamda ular 
faoliyat yuritayotgan m am lakatlardagi mahsulotlarga boMgan ichki talab 

---

darajasini doimiy o‘rganib borishga alohida e ’tibor qaratilrnoqda. T M K lar o‘z 
faoliyatlarini m illiy iqtisodiyotlardagi ichki talab darajasiga mos holda 
muvofiqlashtirib bormoqdalar. Bu holat ularning eksport va sotish hajmining 
oshishiga ijobiy ta ’sir ko‘rsatadi. Hozirgi davrda korporatsiyalarning 
transmilliylashuv jarayoni kuchayib bormoqda. Mohiyatiga ko‘ra, 
korporatsiyalarning xorijdagi mahsulot va xi/matlar ishlab chiqarish jarayonidagi 
ishtiroki transmi 11 iylashish darajasini ifodalaydi. Korporatsiyalarining 
transmilliylashuvini aniqlash uchun maxsus transmilliylashuv indc ks id a n foyd a 
1 a n i 1 a d i. Transmilliylashuv indeksi quyidagi formulaga asosan hisoblanadi: 
1> = 1/3 (A,/A + Rj/R + S,/S) X 100 %, Bunda, IT — transmilliylashuv indeksi, 
%; A, — xorijiy aktivlar; A — um um iy aktivlar; R, — xorijiy filiallarda mahsulot 
va xizm atlar sotish hajmi; R — mahsulot va xizm atlar sotishning um um iy 
hajmi; S, — xorijdagi shtatlar (ish o‘rinlari); S — kompaniya ishchilarining 
umumiy shtati. Zamonaviy TMKlar faoliyatida quyidagi asosiy tendensiyalar 
kuzatilmoqda: — aktivlarning umumiy hajmida xorijiy aktivlar ulushiga ko‘ra 
tasniflashda AQSHning TMKlari yetakchilik qilishmoqda; 204 — Yaponiya T M 
K larin in g faoliyati 1970—1980-yillarda boshqa TM K larga nisbatan birmuncha 
barqaror bo‘lgan, lekin umumiy holda hozirgi vaqtda ham ular TM K lar 
raqobatlashuvida o‘zining mustahkam o‘rnini egallab kelishmoqda; — hozirgi 
davrda Xitoy T M K lari jadal sur’atlarda o‘z faoliyatlarini kengaytirmoqda, 
shuningdek, TM Klar faoliyatini rivojlantirishga qaratilgan faol tadbirlarni amalga 
oshirayotgan mamlakatlar qatoriga Braziliya, Janubiy Koreya, Hindiston va 
Malayziyani kiritish mumkin; — Yevropa T M K lari m ashinasozlik, 
elektrotexnika, avtomobilsozlik, farmatsevtika sanoati kabi yirik xarajatlar talab 
etuvchi sohalardagi ilmiy tadqiqot va ishlanmalarni rivojlantirishga alohida e ’tibor 
berishmoqda; — Tarmoq tarkibi nuqtayi nazaridan eng yuqori transm illiylashuv 
indeksini kiinyo va farmatsevtika sanoatidagi TMKlar, undan keyingi o'rinlarni 
oziq-ovqat va elektronika sanoati egallashgan, eng past indeks esa savdo 
kompaniyalariga tegishlidi 
Birlashish va qo‘shib olishlar (ingl. Mergers and Acquisitions, M&A) — kapital va 
biznesni m ustahkam lashda makro va mikroiqtisodiy darajalarda bozordagi bir 
nechta kichik kompaniyalar o'rnida yiriklarining yuzaga kelishi natijasida sodir 
bo‘ladigan iqtisodiy jarayonlar hisoblanadi. Birlashish — bu ikki va undan ortiq 
xo‘jalik yurituvchi subyektlarning birlashishi bo‘lib, natijada yangi, birlashgan 
iqtisodiy birlik shakllanadi. Birlashishlarda kompaniya yuridik shaxs va soliq 
to‘lovchi sifatidagi o‘zining mustaqilligini tugatgan holda boshqa kompaniya bilan 
birlashadi. Yangi kompaniya o‘zining tarkibiy qismidagi kompaniyaning mijozlari 
oldidagi barcha majburiyatlarini va aktivlarini bevosita boshqarishni hamda 
nazorat qilishni o‘z zimmasiga oladi. 205 Qo‘shib olish — qo‘shib olinadigan 
kompaniya ustav kapitalining 30 foizdan ortig'ini egallash yo‘li bilan amalga 
oshiriladigan va xo‘jalik jam iyati ustidan nazorat o‘rnatish maqsadida tuziladigan 

---

bitimdir, bunda jamiyatning yuridik mustaqilligi saqlab qolinadi. Kompaniyalar 
birlashishi va qo‘shib olinishining asosiy turlari tasnifi. Xususiyatiga bogliq holda 
kompaniyalar integratsiyasi quyidagi turlarga ajratiladi: Kompaniyalarning 
gorizontal birlashishi. Bu aynan bir turdagi mahsulot ishlab chiqaruvchi ikki 
kompaniyaning qo'shilishi emas, buning natijasida faoliyatni rivojlantirish va 
raqobatlashuv bo'yicha ustunlikka crishiladi. Kompaniyalarning vertikal birlashish 
bu bir qator kompaniyalarning birlashishi bo’lib, bunda ulardan biri boshqalari 
uchun xomashyo yetkazib beradi. Natijada mahsulot tannarxi pasayishi va 
foydaning oshishiga erishiladi. Kompaniyalarning parallel birlashish — o‘zaro 
aloqador bo‘lgan mahsulotlar ishlab chiqaruvchi kompaniyalarning birlashishi. 
Konglomerat birlashishi — ishlab chiqarish yoki ta ’minot munosabatlari bo‘yicha 
oV.aro aloqador bo'lmagan kompaniyalarning birlashishi bo'lib, bunda bir 
tarmoqda faoliyat yurituvchi kompaniyaning boshqa tarmoqdagi kompaniya bilan 
qo'shilishi sodir bo‘ladi. Tahliliy m a’lumotlarga ko‘ra dunyoda M&A bo‘yicha 
har yili o‘n besh mingga yaqin bitim tuziladi. Bitimlar hajmi va qiymati bo‘yicha 
yetakchilikni AQSM egallagan. Geografik koMarni bo‘yicha bitimlar 
quyidagilarga bo‘linadi: — m ahalliy; — mintaqaviy; — m illiy; — xalqaro; — 
transm illiy (traustni 11 iy korporatsiyalar ishtirokidagi bitim lar). M illiy 
aloqadorligi bo‘yicha quyidagicha tasniflash mumkin: 206 — ichki bitim lar (bitta 
m am lakat doirasida sodir bo‘ladigan); — eksportga oid (bozorning xorijiy 
ishtirokchilariga nazorat huquqini berish); — importga oid (xorijdagi kom 
paniyalar ustidan nazorat qilish huquqiga ega bo‘lish); — aralash (transm illiy 
korporatsiyalarning bitimlarida yoki bir nechta turli davlatlar aktivlari bilan 
kompaniyalarda ishtirok ctish). K om paniyalarning birlashish va qo‘shib olishlar 
jarayon ining (M&A) faollashuvi zamonaviy iqtisodiyotning muhim jihatlaridan 
biri hisoblandi. Korporatsiyalar birlashishi tufayli yuzaga keladigan salohiyatli 
imkoniyatlar integratsion jarayonlarning yan ad a jadallashuviga t a ’sir ko‘rsatdi. 
Birlashish va qo‘shib olishlar ko‘pgina korporatsiyalar tomonidan o‘zgaruvchan 
bozor sharoitlariga muvofiq holda ishlab ehiqarish aktivlarini optimallashtirish 
ham da raqobatlashuv afzalliklariga erishish yoMi sifatida qaraladi. Shuning uchun 
mazkur soha tadqiqotlari bo‘yicha ko‘pgina ekspertlar shug‘ullanishadi hamda ular 
korporatsiyalar birlashish va qo‘shib olishlarining universal loyihalarini tuzishga 
harakat qilishadi. Misol uchun, Watson Wyatt kompaniyasi korporatsiyalar 
birlashishining beshta bosqichini aniqlagan: vazifalarni tashkil etish, holatni 
baholash, tadqiq etish, muzokaralar o‘tkazish, haqiqiy birlashish. Shuningdek, 
ushbu sohadagi boshqa mutaxassislar birlashishning turli bosqichlarini taklif 
etishgan. Transmilliy korporatsiyalar raqobatbardoshligini oshirishning maxsus 
instrumentlariga quyidagilarni kiritish mumkin: birlashish va qo‘shib olishlar, 
strategik alyanslar va autsorsing. T M K lar xalqaro birlashish va qo‘shib olishlar 
hamda global bozorlardagi raqobatlashuv holatini o‘zgartirish bo‘yicha 
transchegaraviy bitimlarni keng qo‘llaydilar. TM K lar faoliyati tahlili shuni 
ko‘rsatmoqdaki, iqtisodiy globallashuv sharoitlarida birlashish va qo‘shib olishlar 

---

turli mamlakatlarning mahalliy aktivlardan investitsion portfelni tezlikda 207 
shakllantirish, yangi bozorlarni o‘zlashtirish, ishlab chiqarish jarayonining yangi 
bosqichini hamda xomashyoning yangi manbalarini egallash imkoniyati hisobiga 
korporatsiya raqobatlashuvi oshishining muhirn manbasi hisoblanadi. Dunyodagi 
virik korporatsiyalar o‘rtasida birlashish va qo‘shib olishlar, shuningdek, «yomon» 
aktivlarni sotish va natijada raqobatchilar bilan solishlirganda birmuncha afzallikka 
erishgan korporatsiyalar guruhini ajratib ko‘rsatish mumkin. Bunday 
korporatsiyalarga, BP (Buyuk Britaniya, neft sohasi), ExxonMobil, 
ChevronTexaco, ConocoPhilips (AQSH, neft sohasi), General Electric (AQSH, 
konglomerat), Glaxo Smith Kline (Buyuk Britaniya, farmatsevtika sanoati), Cisco 
Systems, IBM, Apple (AQSH, elektronika sanoati), Nestle (Shveysariya)larni 
kiritish mumkin. Innovatsion ishlanmalar yoki texnologiyalarga ega bo‘lgan 
boshqa kompanivalar qo'shilishining muhim jihati farmatsevtika TM Klarining 
raqobatbardoshligini qo‘llab-quvvatlashdan iboratdir. Bu liolalni Amerika TM K 
faoliyatini tahlil etish isbotlab beradi, Pfizer, Johnson & Johnson, Abbot 
Laboratories, Bristol-Myers-Squibb, Shveysariya TM Klari Hoffman-La Roche va 
Novartis, Angliya TMKlari GlaxoSmithKline va AstraZeneca, Fransiyaning 
Sauof'i-Aventis. Transchegaraviy birlashish va qo‘shib olishlar ishtirokchi 
kompaniyalarning mehnat, ilmiy-texnik va moliyaviy resurslarini birlashtirish 
hisobiga raqobat afzalliklariga erishishga yo‘naltirilgan. Shuningdek, ishlab 
chiqarishni kengaytirish hisobiga iqtisodiy samaraga erishish, yangi bozorlarga 
kirish, ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash, yangi aktivlardan foydalanish, 
asosan nomoddiy (nou-xau, savdo belgilari, tashkiliy bilimlar) va boshqalarga ega 
bo‘lish imkoniyati yuzaga keladi. Xulosa o‘rnida ta’kidlash lozimki, transmilliy 
korporatsiyalar o‘rtasidagi birlashish va qo‘shib olishlar jarayoni jahon iqtisodiyoti 
hamda m illiy iqtisodiyotlar rivojlanishiga ta ’sir etuvchi muhim omil bo‘lib 
hisoblanadi. Bu holat o‘z navbatida transmilliy korporatsiyalarning barqaror 
faoliyat ko‘rsatishiga ham ta’sir ko‘rsatadi 
XX asr oxirida Sharqiy Osiyoda integratsiya jarayonlari kuchayib bordi. To‘rtta 
Osiyo «ajdaho»laridan biri bo‘lgan Singapur, shuningdek, N1S «yangi toMqinlar» 
Malayziya, Indoneziya, Tailand, Bruney, Vetnam, Kambodja, Laos, Myanma va 
Filippin davlatlari kiruvchi Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlari assotsiatsiyasi 
(Association of South East Asian Nations — A SE A N ) muvaffaqiyatli faoliyat 
ko‘rsatib kelmoqda. Ushbu guruhlar doirasidagi o‘zaro muvaffaqiyatli hamkorlik 
ASEAN qatnashchilari bo‘lgan ko‘pchilik mamlakatlarning kuchli iqtisodiy o'sishi 
bilan cham230 barchas bog‘liqdir, shu bilan birgalikda ushbu mam lakatlarning 
oldindan amal qilib kelayotgan o‘zaro savdo aloqalarining yaxshi yo‘lga 
qo‘yilganligi hamda hamkorlikning tartibga solib turiladigan shaklining amal 
qilishidir. ASEAN 1967-yilda Bangkokda «ASEAN deklaratsiya»si imzolanishi 
bilan birgalikda tashkil etilgandir. 1976-yilda Bali orolida imzolangan ASEAN 
kelishuv deklaratsiyasi va Janubi-Sharqiy Osiyoda do‘stlik va hamkorlik 

---

shartnomasiga asosan ASEAN ning shartnomaviy tarzda rasmiylashtirilishi amalga 
oshirildi. A SEAN rejasida 2000-yilgacha a ’zo m am lakatlar 38 m ing turdagi 
tovarlar bo‘yicha bojxona to‘lovlarini o‘rtacha 5% gacha pasaytirish belgilangan. 
1995-yil oxirida 2003-yildan to‘la erkin savdo hududini tashkil etish to‘g‘risida 
qaror qabul qilingan bo‘lib, voqealarning ijobiy rivojlanishi davom etsa 2000-
yildan kuchga kirishi ko‘zda tutilgan edi. ASEAN — Janubi-Sharqiy Osiyoda 
joylashgan mamlakatlarning siyosiv, iqtisodiy va madaniy mintaqaviy 
hukumatlararo tashkiloti bo‘lib hisoblanadi. A SE A N ning yuqori organi b o lib a 
’zo m am lakatlar yetakchilarining 2001-yildan boshlab har yili o‘tkaziladigan 
sammiti hisoblanadi. Odatda sammit uch kun davom etib bunda, mintaqa bo‘yicha 
tashkilotning hamkorlari bilan uchrashuvlar olib boriladi. Doimiy Sekretariat 
Jakarta shahrida joylashgan bo‘lib unga bosh sekretar yetakchilik qiladi. 
Shuningdek, ASEAN doirasidagi har yili o‘tkaziladigan 300 dan ortiq tadbirlarni 
o‘tkazishga yordam berishda ishlar 29 ta qo‘mita, 122 ta ishchi guruhlar tomonidan 
amalga oshiriladi. Bangkok deklaratsiyasiga muvofiq ASEANning maqsadlari 
bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: hamkorlikdagi intilishlar yordam ida mintaqada 
ijtimoiy taraqqiyot va m adaniy rivojlanishni ham da iqtisodiy o‘sishni 
jadallashtirish; Janubi-Sharqiy Osiyo m am lakatlari taraqqiy etishi uchun dunyo 
hamjamiyati bilan aloqalarni mustahkamlash, shuningdek, BMT nizomidagi tam 
oyillarga tayangan holda mintaqada tinchlik va barqarorlikni o crnatish. 231 Osiyo-
Tinch okeani iqtisodiy hamjamiyati (Acia Pacific Economic Cooperation — 
APEC) 1989-yilda Kanberrada, Avstraliya va Yangi Zelandiya bosh vazirlarining 
tashabbusi bo‘yicha tashkil etilgan. APEC qattiq tashkiliy tuzilishdan voki yirik 
byurokratik apparatdan xoli boMgan erkin masiahat forumi sifatida tashkil etilgan 
va shu tufayli u ko‘pincha «APEC forumi» deb ham yuritiladi. APEC sekretariati 
Singapurda joylashgan bo‘lib, o‘z ichiga faqatgina APEC a ’zo m amlakatlaridan 
vakil bolgan 23 ta diplomatni, shuningdek, 20 ta malialliy yollanma xodimlarni 
oladi. 1993-yildan APEC tashkiliy faoliyatining asosiy shakli APEC mamlakatlari 
yetakchilarining har yilgi sammiti hisoblanadi, bunda forum umumiy faoliyatining 
yil yakunlari va keyingi faoliyatning istiqbollari belgilanadi hamda deklaratsiyalar 
qabul qilinadi. Sharqiy Osiyoda iqtisodiy integratsiyaning rivojlanish istiqbollari, 
Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamkorligi (APEC) tashkil etilishi bilan sexilarii 
darajada bog‘liqdir. Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamkorligi (APEC) — bu 
hukumatlararo tashkilot bo‘lib, o‘z ichiga 21 la davlat mintaqasini birlashtirib 
olgan. APEC Tinch okeani koMTazida iqtisodiy ham korlikni rivojlantirish 
maqsadida Avstraliyaning taklifi bo‘yicha 1989-yilda tuzilgan edi. Dastlab unga 12 
la davlat: Avstraliya, Bruney, Kanada, Indoneziya, Yaponiya, Malayziya, Yangi 
Zelandiya, Filippin, Singapur, Janubiy Koreya, Tailand va AQSH kirardi. Keyingi 
yillar davomida unga Xitoy, Gonkong, Tayvan, Meksika, Chili, Yangi Gvineya-
Papua, 1998-yildan esa Vetnam, Peru va Rossiya ham qo‘shilishdi. APEC 
investitsion va moliyaviy faoliyat bo‘yicha rasmiy ravishda masiahat berish 
huquqiga egadir, biroq uning ishchi organlari doirasida mintaqaviy savdo yuritish 

---

tartibi belgilangan bo‘lib, tarmoq vazirlari va ekspertlarining u yoki bu mintaqalar 
hamkorligi masalalari bo'yicha uchrashuvlari o‘tkaziladi. APEC faoliyatining 
asosiy maqsadlari 1991-yilda Seul deklaratsiyasida belgilangan bo‘lib 
quyidagilardan iborat: — a ’zo m am lakatlar iqtisodiyotining rivojlanishiga 
ko‘maklashish; 

---