1.2 Jahon moliyaviy muhiti va unda xalqaro moliya munosabatlarining tutgan
o‘rni
Jahon iqtisodiyotining tizim sifatidagi faoliyati tovarlar, xizm atlar va ishlab
chiqarish om illarining harakati bilan bog‘liq. Ushbu bog‘liqlik asosida xalqaro
moliya munosabatlari yuzaga keladi. Xalqaro moliya m unosabatlari bu xalqaro
moliya bozori ishtirokchisi bo‘lgan shaxsning qaroriga muvofiq tarzda o‘ziga
tegishli bo£lgan xorijiy valutalarning harakat jarayonini tavsiflovchi fundam ental
iqtisodiy kategoriyadir.
1970-yillarda xalqaro moliya tizim ida sezilarli o‘zgarishlar sodir bo‘ldi va
m azkur o‘zgarishlar ta ’sirida zamonaviy jahon valuta-moliya tizim i shakllana
boshladi. Jahon moliya tizim idagi o‘zgarishlar va xalqaro moliya m
unosabatlarining rivojlanishi ko‘p jihatdan transm illiy korporatsiyalar faoliyati
bilan bog‘liq bo‘lib, ular tom onidan butun dunyo bo‘ylab ishlab chiqarish tarm
oqlarini vujudga keltirish ham da barcha resurslardan sam arali foydalanishga
qaratilgan global strategiya amalga oshirildi. Shu9 ningdek, xalqaro moliya m
unosabatlari rivojlanishida moliyaviy jihatdan barqaror ham da ko‘p sonli xorijiy
filiallarga ega bo‘lgan transm illiy banklar m uhim rol o‘ynadi. Xalqaro
kreditlashdan foydalanish xususiyatining o‘zgarishi bilan bog‘liq ravishda xalqaro
kredit bozori hajmi keskin ortib bordi. Uning oxirgi yo‘nalishi nafaqat xalqaro
ayirboshlash sohasi (m ahsulotlar, xizm atlar va boshq.) balki, ishlab chiqarish
sohasi ham bo‘ldi. Bu holat, birm uncha yirik kreditlarni uzoq muddatlarga jalb
etishni, shuningdek, moliya-kredit xizm atlari m ajmuasini rivojlantirishni talab
etardi. 1970-yillarda xalqaro kreditni to‘lov balansining taqchilligini bevosita yoki
bilvosita m oliyalashtirish uchun foydalana boshladilar.
Xususiy firm alar bilan bir qatorda yirik qarzdorlar sifatida hukum atlar,
davlat tashkilotlari va korxonalar, xalqaro kredit tashkilotlari yuzaga keldi. Ushbu
davrda neft import qiluvchi rivojlangan va rivojlanayotgan m am lakatlar to‘lov
balanslari jam i taqchilligining qariyb 60% xalqaro kapital bozorlari hisobiga
moliyalashtirildi. Xalqaro kredit hajm ining oshishi nafaqat yevrokreditlarning
o‘sishi hisobiga balki, xorijiy kreditlash bozorlari kengayishi hisobiga sodir bo‘ldi.
Yaponiya milliy valutasi «iena» hisobiga xorijiy kreditlar bozori hajm ining
oshishi natijasida Tokioda ienadagi xorijiy obligatsiyalar emissiyasi hajmi keskin
ortdi. M azkur holat natijasida Yaponiya ienasi yevrovaluta bozorida keng
qo‘llanila boshlandi. 1970-yillarda xalqaro kapital bozori kengayishiga bir qator
om illar ta’sir ko‘rsatdi va natijada xalqaro resurslar aylanishi va likvidligi oshib
bordi. Ushbu davrda jahon iqtisodiyoti ikkita neft inqirozini boshdan kechirdi va
neft narxining birdaniga keskin o‘zgarishiga sabab boMdi. M azkur holat natijasida
neft eksport qiluvchi m am lakatlarda yirik valuta ortiqchaligi, neft im port
qiluvchilarda esa, jum ladan ko‘plab rivojlangan m am lakatlarda joriy hisoblar
bo‘yicha taqchillik yuzaga keldi.
Bu taqchillik asosan retsipient-m am lakatlarga xalqaro banklar,
yevroobligatsiyalar b o zori orqali tushgan neftedollarlar hisobiga qoplandi. 10
Jahon iqtisodiyotida ro‘y bergan boshqa m uhim o‘zgarishlar ham xalqaro moliya
m unosabatlari rivojlanishiga ijobiy va salbiy jihatdan sezilarli darajada ta’sir
ko‘rsatdi.
Ushbu o‘zgarishlar jum lasiga jahon va hududiy valuta tizim laridagi
o‘zgarishlar, Valuta tizim i tam oyillarining o‘zgarishi, qarzdorlik inqirozlari, m
am lakatlar tom onidan iqtisodiy integratsion birlashm alarning tuzilishi, xalqaro va
mintaqaviy moliya tashkilotlarining vujudga kelishi, transm illiy korporatsiya va
banklar faoliyatining kengayishi, jahonda ro‘y bergan moliyaviy-iqtisodiy
inqirozlarni kiritish m um kin.
Xalqaro moliyaning tuzilmasi
Xalqaro moliyaning barcha tashkiliy elementlari jahon m oliyaviy m uhitida
birlashadi. Jahon moliyaviy m u’niti investorlar va korporatsiyalar moliyasi,
banklar boshqaruvchilari qabul qiluvchi qarorlarga ta’sir ko'rsatadi ham da jahon
moliya bozori o‘sishi sharoitini aniqlaydi. Xalqaro moliya tizim ining asosiy
funksiyalari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish m um kin:
1) — valutalar ayirboshlash va hisob-kitob tizim i shartlarining birxillashuvi;
— valuta kurslari rejimlarini tartiblashtirish va valuta cheklovlarini tartibga
solish;
— xalqaro valuta likvidligini tartibga solish;
— kredit, sug‘urta, investitsiya va fond operatsiyalari xalqaro qoidalarini
birxillashtirish;
— m azkur funksiyalarni amalga oshiruvchi va nazorat qiluvchi xalqaro
moliya institutlarini tashkil etish.
Xalqaro moliya m unosabatlarining subyektlari sifatida quyidagilar ishtirok
etadi: davlat, korxona, tashkilotlar, firm alar ham da xalqaro tashkilotlar va moliya
institutlari, transm illiy korporatsiyalar, transm illiy banklar, birjalar, jism oniy
shaxslar. Xalqaro moliya m unosabatlari turli m am lakatlarning xo‘jalik yurituvchi
subyektlari o‘rtasida, davlat va boshqa m am lakatlar hukum atlari ham da xalqaro
tashkilotlar o‘rtasida, davlat va korxonalar bilan xalqaro moliya institutlari
o‘rtasida yuzaga kelishi m um kin. Davlat xalqaro moliya sohasida faoliyat
koYsatuvchi asosiy subyekt hisoblanadi. Markaziy banklar — bu iqtisodiyotni
davlat tom onidan tartibga solish organlari bolib, ularga monopol tarzda
banknotalar chiqarish, pul muomalasi, kredit va valuta kursini tartibga solish,
valuta zaxiralarini saqlash vazifalari biriktirilgan.
Xalqaro tashkilotlar — ular xalqaro shartnom a asosida tashkil etilgan
bo‘lib, doimiy faoliyat ko‘rsatuvchi organlarga ega bo‘lgan holda jahon xo‘jaligi
birliklarining iqtisodiy, ijtimoiy rivojlanishiga yordam lashish vazifalarini bajaradi.
Xalqaro valuta-kredit va moliya tashkilotlari - jahon iqtisodiyotini
barqarorlashtirish maqsadida xalqaro valuta va moliya-kredit munosabatlari ni
tartibga solish uchun davlatlararo kelishuvlar asosida tashkil etilgan iqtisodiy
tashkilotlar. Xalqaro moliyaning rivojlanishida transm illiy korporatsiyalar va
transm illiy banklar kabi subyektlar faol rol o‘ynaydi.
Jahon iqtisodiyotining rivojlanish jarayoni xalqaro moliya m
unosabatlarining rivojlanish evolutsiyasi bilan uzviy bog‘liqdir. Xalqaro moliya
munosabatlari jahon xo'jaligining shakllanishi jarayonida alohida o‘rin tutadi.
Xalqaro moliya munosabatlari asta-sekin jahon xo‘jaligining tarkibiy elementiga
aylana bordi. Hozirgi vaqtda xalqaro moliya m unosabatlari ni jahon xo‘jaligining
rivojlanishi natijasida shakllangan m ustaqil iqtisodiy tizim sifatida baholash mum
kin.
Jahon xo‘jaligi bozor iqtisodiyotining obyektiv qonuniyatlariga
bo‘ysunuvchi xalqaro moliya m unosabatlari orqali o‘zaro bog'liq milliy
iqtisodiyotlar yig‘indisi sifatidagi global iqtisodiy tizimdir. Jahon xo‘jaligining
barqaror rivojlanishida alohida olingan milliy iqtisodiyotlar holati nuihim o‘rin
tutadi. Chunki, milliy iqtisodiyotlar jahon iqtisodiyotining asosiy subyekti
hisoblanadi. M illiy iqtisodiyotning rivojlanishida uning tashqi dunyo bilan
aloqalari holati, m am lakatning xalqaro moliya munosabatlaridagi ishtiroki m
uhim o‘rin tutadi.
Mamlakatning xalqaro moliya m unosabatlaridagi ishtirokining
kuchayishida xalqaro moliya munosabatlarini amalga oshirish m exanizm larini
samarali tarzda tashkil etish bilan uzviy bog‘liqdir. Ta’kidlash joizki, xalqaro
moliya m unosabatlarining predmeti ikkita m uhim tarkibiy qismni o‘ziga qam rab
oladi, ya’ni xalqaro moliyaviy m unosabatlar va ularni am alga oshirish
mexanizmi. M a’lum ki, m am lakatlar o‘rtasidagi xalqaro moliya m unosabatlari
m uayyan mexanizm orqali amalga oshiriladi, bunda xalqaro tashkilotlar tom
onidan belgilangan m e’yoriy normalar, davlatlararo darajadagi shartnom a va
bitim lar, m am lakatlar o‘rtasida o‘zaro qabul qilingan kelishuvlarga am al
qilinadi. Xalqaro moliya m unosabatlari mexanizm iga huquqiy norm alar va ularni
amalga oshirish vositalari (shartnom alar, kelishuvlar, bitimlar, rezolyutsiya va
konvensiya) xalqaro iqtisodiy munosabat13 larni rivojlantirishga qaratilgan yo‘l-
yo‘riqlarni amalga oshirishni muvofiqlashtiruvchi xalqaro moliya tashkilotlari
kiradi.
Xalqaro moliya m unosabatlari jahon xo‘jaligi tizim ida teztez takrorlanib
turuvchi turli xil darajadagi kompleks, alohida olingan bir m am lakat va ularning
hududiy birlashm alari va subyektlari, alohida tashkilotlar o‘rtasidagi aloqalarni
o‘z ichiga oladi. Xalqaro moliya munosabatlari tuzilmaviy jihatdan quyidagilarni
o‘rganishni taqozo etadi:
— xalqaro valuta munosabatlari;
— xalqaro iqtisodiy integrätsion jarayonlar;
— xalqaro savdo munosabatlari;
— investitsiyalar va kapitalning xalqaro harakati;
— m am lakatlar toiov balanslarini boshqarish;
— xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirish;
— xalqaro moliya tashkilotlari faoliyati va boshqalar.
Xalqaro moliya m unosabatlarining obyektiv asosini xalqaro m ehnat
taqsimoti va jahon xo‘jaligi ham da undagi iqtisodiy aloqalar tizim i tashkil qiladi.
Hozirgi zamon jahon xo‘jaligi milliy iqtisodiyotlar yig‘indisidan iborat bo‘lgan
global iqtisodiy tizim bo‘lib, bozor iqtisodiyotining obyektiv qonunlariga, xalqaro
m ehnat taqsimotiga, ishlab chiqarish va kapitalning xalqaro harakatiga muvofiq
tarzda o‘zgarib boradi. Xalqaro moliya munosabatlari rivojlanishining milliy
iqtisodiyotga ta ’siri quyidagi m uhim xususiyatlar orqali namoyon bo‘ladi: •
Moliyaviy globallashuv jarayoni.
Mazkur jarayon quyidago‘zgarishlarni o‘z ichiga qam rab oladi: — m am
lakatlarni jahon iqtisodiyotidagi jarayonlarga jalb etish; — ishchi kuchi,
texnologiya, kapital, rnahsulotlar va xizm atlarning global bozorlarini barpo etish;
— jahon xo‘jalik aloqalarining global infratuzilm asini yaratish; — xalqaro moliya
munosabatlari bilan milliy iqtisodiyotning qoidalarini universallashtirish; 14 ~
yirik ishlab chiqarishga asoslangan xalqaro ishlab chiqarish tarm oqlarini vujudga
keltirish.
• Iqtisodiy integratsion hudud va birlashm alarning tashkil topishi. Milliy
iqtisodiyotlarning xalqaro mehnat taqsimotiga asoslangan holda iqtisodiy jihatdan
birlashish jarayoni hisoblanadi.
• Xalqaro moliya bozorlaridagi o‘zgarishlar. Milliy iqtisodiyotda faoliyat
ko‘rsatayotgan moliya institutlarining jahon moliya bozorlaridagi ishtirokini
muvofiqlashtirib boradi.
• Global raqobatlashuv jarayonining keskinlashuvi. Ushbu holat, milliy
iqtisodiyotlar tom onidan jahon bozorlarida o‘rin egallash uchun yuqori sifatli m
ahsulotlar ishlab chiqarish va ularni sotish jarayonida vujudga keladi.
• Transmilliy korporatsiyalar va transm illiy banklar rolining ortib borishi.
Bu holat, jahon iqtisodiyotida transm illiyiashish ja rayoni kuchayishi, ya’ni,
alohida m am lakatlarga yoki bir nechta m am lakatlarga tegishli xalqaro kom
paniyalar va banklar faoliyatining rivojlanishi, ular tom onidan xorijiy filiallarning
kengaytirilishi orqali yuzaga keldi.
• M am lakatlarda tashqi iqtisodiy faoliyatning erkinlashtirilishi. M azkur
holat, milliy iqtisodiyotning tashqi dunyo uchun ochiqlik darajasi orqali
ifodalanadi. Bunda, xalqaro moliya m unosabatlarining ishtirokchilari uchun
muayyan shart-sharoitlarning yaratilishi, xususan, xalqaro savdoda bojlarning
pasaytirilishi, xorijiy investorlarni keng jalb etishga qaratilgan qulay investitsiya m
uhitining yaratilishi ham da valuta cheklovlarining bekor qilinishi kabi tadbirlar
amalga oshirilishi m uhim o‘rin tutadi.
• Tashqi iqtisodiy aloqalarning xalqaro m e’yoriy-huquqiy bazasini qabul
etilishi.
• M am lakatlar oTtasidagi moliyaviy m unosabatlarni xalqaro jihatdan
tartibga solish va nazorat qilish tizim ining tashkil qilinishi. A lohida olingan
milliy iqtisodiyotning xalqaro moliya m unosabatlaridagi ishtirokini bir necha m
iqdoriy ko‘rsatkichlar bilan tavsiflash mumkin: 15 — eksport kvotasining m
iqdori, bunda eksport hajmi YM M ga nisbatan foizda hisoblanadi; — im port
kvotasining miqdori, bunda im port hajmi YM M ga nisbatan foizda hisoblanadi;
— tashqi savdo kvotasining m iqdori, bunda tashqi savdo aylanmasi hajmi YM M
ga nisbatan foizda hisoblanadi.
Mazkur ko‘rsatkichlarni hisoblash asosida m am lakatning xalqaro moliya
m unosabatlaridagi ishtirokini baholash m um kin. Jahon iqtisodiyotida ro‘y bergan
o‘zgarishlar xalqaro moliya munosabatlarining istiqbolda rivojlanish
tendensiyalarini belgilab berdi:
— xalqaro moliya m unosabatlari sohasida ikki tom onlam a m
unosabatlardan ko£p tom onlam a munosabatlarga o ‘tish;
— jahon xo‘jaligida xalqaro m ehnat taqsim otining chuqurlashuvi;
— xalqaro savdo m unosabatlarining an’anaviy tovarlar savdosidan milliy
ishlab chiqarish jarayonlarida bevosita xizmat ko‘rsatish vositasiga aylanib borishi;
— kapital migratsiyasining globallashuvi;
— hududiy iqtisodiy integratsiya jarayonlarining yanada kengayishi va
jadallashuvi.
Xalqaro moliya m unosabatlari rivojlanishida kapitalning xalqaro harakati,
ayniqsa, to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar shaklida u yoki bu m am lakatga
kirib borishi, shuningdek, xalqaro savdoning m ahsulotlar, turli xizm atlar
ko‘rsatish, texnologiyalar sohasidagi rivoji ijobiy omil sifatida ta ’sir ko'rsatmoqda.
Jahon savdosining o‘sishi, ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi va kengayishi,
xalqaro kapital harakatining rivoji, chegaralararo tovarlar, xizm atlar ham da ishchi
kuchi migratsiyasi xalqaro m oliya m unosabatlarining rivojlanishiga, shuningdek,
jahon moliya bozorlarining taraqqiy etishiga ham da transm illiy korporatsiyalar
faoliyatining kengayishiga, xalqaro moliyaviy faoliyatning boshqa jabhalarini
jadallashuviga im kon yaratdi.
|