Xalqaro Nordik Universiteti 5-mmt-23- guruh 1-kurs talabasi Yuldasheva gulshodaning

Xalqaro Nordik
Universiteti 5-MMT-23- guruh

1-kurs talabasi
Yuldasheva gulshodaning
“Yozish va taqdimot ishi ’’
fanidan tayyorlagan
TAQDIMOTI
Mavzu: Muammo tushunchasi va uning tahlili
Reja:
1.Muammo haqida tushuncha.
2.Muammo va metod uyg’unligi.
3.Muammoli vaziyat va uning ahamiyati.
KIRISH
Respublikamizning mustaqillikka erishishi fanning turli yo‘nalishlarda rivojlanishiga keng yoi ochib berdi. Bu jarayonda olimlarimizning mashaqqatli mehnatlari va ijodiy izlanishlari alohida ahamiyatga ega. Shu ma’noda, 0‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov hozirgi kunda “...olimlar va ijodkor xodimlarimizga e’tibomi kuchaytirish kerak. Chunki ma’naviy boyliklami aynan shular yaratadi. Ularga g‘amxo‘rlik qilish, samarali faoliyati uchun barcha zarur moddiy-ma’naviy sharoitlami yaratib berish davlat hokimiyati va xo‘jalik tashkilotlari rahbarlarining burchi va mas’uliyatli vazifasidir” deb yozadi. Shu nuqtai nazardan, bugungi kunda mutaxassislarning ilmiy tadqiqotning nazariy asoslarini o‘rganishi va egallangan bilimlami amaliyotga tatbiq qilishi dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Ma’lumki, inson o‘z ijodiy izlanishlari asosida dunyoni o‘zgartiradi va o‘zini yaratuvchi, ijodkor, kashfiyotchi sifatida namoyon etadi. Ijodning maxsus shakli boigan ilmiy tadqiqot jarayoni o‘ziga xos metodologik xarakterga ega. U subyektning borliq hodisalarini qay darajada bilishida namoyon boiadi. Shu nuqtai nazardan, ilmiy tadqiqot fanda evristik xarakterga ega. Zero, ilmiy-tadqiqot jarayonida subyekt obyektga faol, izchil ta’sir ko'rsatadi. Bu ta’sir jarayonida inson o‘zini qurshab turgan muhitni o‘zgartiradi, shu paytgacha ko‘rilmagan, anglanilmagan, o'rganilmagan, g‘aroyib va jozibali yangilikni yaratadi yoki kashf etadi. Shu ma’noda faoliyat kishilik jamiyati mavjudligining zaruriy sharti sifatida dunyoni o‘zining maqsadiga ko‘ra o'zgartirishga qaratilgan inson xatti-harakatini namoyon etadi. Ilmiy tadqiqot - bu insonning o‘zi va atrofidagi o‘zgarishlami anglab yetishga doimiy ravishda tayyor turish, yangicha tafakkur qilish asosida o‘z qobigidan chiqa olishidir. Yangi narsalami ixtiro etishga boigan intilish olimning nazariy huzur-halovatini namoyon etadi. Ilmiy tadqiqot faoliyati insonga o‘z-o‘zini anglash, o‘z-o‘zini baholashga amaliy yordam beradi, ya’ni agar inson haqiqiy olim bo'lishni istasa, o'zining ehtiros va intilishlarini boshqarishi, oqilona, samarali va optimal qarorlar qabul qilishi, ezgulikka xizmat qiladigan evristik faoliyat bilan mashg‘ul bo‘lishi lozim. Bunday faoliyatning natijasi kashf qilish, yaratuvchanlik sifatida namoyon bo‘ladi. Ushbu holat, ilmiy-ijodiy faoliyatni tahlil qilish, tushunish va unga baho berishda yangidan-yangi imkoniyatlami ochadi. Shu nuqtai nazardan ham ilmiy tadqiqot jarayoniga oid yondashuvlami yanada chuqurroq tadqiq etish, uning o‘ziga xos xususiyatlarini izlab topishga yordam beradi.

• Muammo tushunchasi va uning mohiyati.

Muammo - bu yechilishi lozim bo ‘Igan masala yoki vazifa Muammoni qo'yish hali anglab yetilmagan narsa yoki hodisaning mavjudligini anglatadi. Ayni vaqtda bu narsa yoki hodisa muayyan tarzda tavsiflangan, ajratilgan, ya’ni u haqda muayyan boshlang‘ich bilim mavjud bo‘lishi lozim. Shunday qilib, muammoni bilish - bu alohida turdagi bilim: u “bilmaslik haqidagi bilim”dir. Amaliyotda (ishlab chiqarish, ijtimoiy, tibbiy amaliyot va hokazolarda) va fanning o‘zida yuzaga keluvchi muammoli vaziyatlar ilmiy muammolaming manbai hisoblanadi. Ilmiy muammoni qo'yish muammoli vaziyat tahliliga tayanadi, lekin bunday tahlilning o ‘zi bilangina belgilanmaydi. Muammoli vaziyatga tushib qolgach, muammoni qo'ya bilish lozim. Muammo nafaqat aniqlanishi, balki ilmiy ta’riflanishi ham lozim. Buning uchun uni subyektiv, individual, ruhiy jihatlardan mumkin qadar tozalash va fan tilida ifodalash zarur. Ilmiy tadqiqotlarning muayyan muammolari amaliyot va fanning rivojlanish tendensiyalarini teran tushunishni talab etadi. Bu ulkan ahamiyat kasb etadi, chunki ilmiy tadqiqotlarning dasturlarini belgilaydi. Katta va muhim muammolarning qo'yilishi fan tarmoqlarining rivojlanishini bir necha yillarga va hatto о ‘n yilliklarga belgilab berishi mumkin. Bunga mashhur “Gilbert muammolari” - D.Gilbert 1900-yil matematiklaming Parijdagi xalqaro kongressida so‘zlagan ma’ruzasida ta’riflab bergan va XX asr mobaynida matematikaning rivojlanish jarayonini belgilagan 23 muammo misol bo'lib xizmat qilishi mumkin. Olim muammoni baholashi va u shug‘ullanishga arziydimi, degan savolga javob berishi juda muhimdir. Predmetli bilimdan farqli o‘laroq, muammolar haqiqiy ham, soxta ham bo‘lishi mumkin emas. Ammo ulami boshqa mezonlar - muhimlik, dolzarblik, echish mumkinligi (tadqiqotchilami odatda muammoni mazkur vositalar bilan va mazkur muddatda echish mumkin yoki mumkin emasligi to‘g‘risidagi masala juda qiziqtiradi) nuqtai nazaridan baholaydilar. Muammoni qo‘yish - har qanday ilmiy tadqiqotning dastlabki bosqichi. Ammo muammo qo‘yilganidan so‘ng uni echish metodlarini topish talab etiladi. Ijtimoiy madaniy hayotda ijtimoiy (kundalik, shaxsiy, kasbga doir, ilmiy), iqtisodiy(ishlab chiqarish sohasi), siyosiy (xalqaro darajadagi, mintaqaviy ) muammo shakllari farqlanadi. Quyida biz ilmiy muammoning tahliliga alohida e’tibor qaratamiz. Har qanday ilmiy bilish muammodan boshlanadi. Umuman olganda, inson bilimining rivojlanish jarayonini ayrim muammolami qo‘yishdan ulami echishga o‘tish, so‘ngra yangi muammolami qo‘yish sifatida tavsiflash mumkin. Biroq muammoning haqiqiy o‘mi qanday? Ilmiy muammolar nima uchun yuzaga keladi? Muammoning masaladan farqi nimada? Ilmiy muammolar doirasi qanday?

Ilmiy muammo - bilishning rivojlanish jarayonida obyektiv tarzda yuzaga keladigan, echimini topish muhim amaliy yoki nazariy ahamiyatga ega bo ‘Igan masala yoki masalalar majmuidir. Shuningdek, ilmiy muammo, hal qilishni talab etuvchi nazariy yoki amaliy masala; fanda - biron-bir hodisalar, obyektlar, jarayonlami tushuntirishda qarama-qarshi yondashuvlar ko‘rinishida amal qiluvchi va uni yechish uchun muvofiq nazariyani talab etuvchi ziddiyatli holatdir. Muammoni to‘g ‘ri qo'yish uni muvqffaqiyatli yechishning muhim sharti, ilmiy bilish jarayonining dastlabki bosqichidir. To‘g‘ri qo‘yilmagan muammo yoki soxta muammo haqiqiy muammolami yechishdan chalg‘itadi. Muammoni qo‘yishda, avvalo, ayrim holatni masala sifatida anglab yetish, qolaversa, muammoning mazmunini aniq tushunish, ma’lum va noma’lum narsalami ajratgan holda uni ta’riflash lozim. Masalan, bakalavr, magistr, doktorant mavzu tanlashda eng avvalo, bu mavzuning ishlanganlik darajasi haqida to‘liq ma’lumotga ega bo‘lishi, uning amaliy ahamiyatini prognoz qilishi lozim. Muallif mavzuni his qilsa, muammoni yaxlit ko‘radi va uning yechimini topadi. Shuningdek, mavzuda muammoning yaxlit ifodasi shakllangan bo'lishi, shu mavzu bo‘yicha maqolalarning mantiqan izchilligini ta’minlaydi. Siyqasi chiqqan mavzular bo‘yicha nafaqat dissertatsiya, hatto maqola yozish ham muayyan qiyinchilik tug‘diradi. Ilmiy muammoning echimini topish uchun eng avvalo, shu muammoga oid bilimning bo‘lishi asosiy mezondir. Ilmiy muammolar predmetga yoki protseduraga doir bo ‘ladi. Predmetga doir muammolarda о ‘rganilayotgan obyektlar, protseduraga doir muammolarda esa — bilim olish va uni baholash usullari aks etadi. O'z navbatida, predmetga doir muammolarning empirik va konseptual, protseduraga doir muammolarning metodologik va baholash bilan bog'liq turlari farqlanadi. Empirik muammolami yechish uchun materialni sof nazariy tahlil qilish bilan bir qatorda, predmetlar bilan ma’lum amallami bajarish lozim, vaholanki, konseptual muammolar borliqqa bevosita murojaat etishni talab qilmaydi. Predmetga doir muammolardan farqli o‘laroq, protseduraga doir muammolar doim konseptual xususiyatga ega bo‘ladi; protseduraga doir muammolar o‘rtasidagi farq shunda ko‘rinadiki, metodologik muammolar nisbiy mushohada ko‘rinishida yechimga ega bo‘lishi mumkin emas, baholash bilan bog‘liq muammolar esa fanga mezon vazifasini bajaruvchi ko‘rsatkichIar va mo‘ljallami olib kiradi. Empirik muammo avvalo ma’lumotlarni izlashni nazarda tutadi; empirik muammolarga kuzatish, eksperiment, о ‘Ichash kabi ilmiy metodlar yordamida javob topish mumkin. Bundan tashqari, echimini topish uchun asboblar yasash, reaktivlar tayyorlash va hokazolar kerak bo‘lgan muammo ham empirik hisoblanadi.
Konseptual muammolar ilgari olingan ко ‘p sonli та ’lumotlar bilan bog'liq bo‘lib, ulami tartibga solish va talqin qilish, oqibatlami keltirib chiqarish va gipotezalarni shakllantirish, mantiqiy izchillik talablariga muvofiq qarama-qarshiliklarni bartaraf etishni nazarda tutadi. Metodologik muammolar asosan tadqiqotni rejalashtirish bilan bog'liq: ulami yechish yo ‘li bilan ayrim kelishuvlar tuziladi, muammoni yechish, kuzatish va eksperimentlar о ‘tkazish tartibi aniqlanadi, mo'ljallanayotgan konseptualprotseduralar belgilanadi va h.k. Baholash bilan bog'liq muammolar empirik ma'lumotlar, gipotezalar, nazariyalar va shu kabilami baholash, hatto muammoning o ‘zi qay darajada to‘g'ri tuzilgan va ta’riflanganligimi baholashni nazarda tutadi. Muammo to‘g‘ri qo‘yilgan deb hisoblanishi uchun: 1) o‘rganilayotgan muammoning tarkibiga kiritish mumkin bo‘lgan muayyan ilmiy bilim (ma’lumotlar, nazariya, metodika) mavjud bo'lishi; 2) muammo shaklan to‘g‘ri tuzilgan bo‘lishi; 3) muammo o'rinli bo‘lishi, ya’ni uning asoslari soxta boMmasligi; 4) muammo muayyan darajada chegaralangan bo‘lishi; 5) echimning mavjudlik sharti va uning yagonaligi ko'rsatilgan bo'lishi; 6) maqbul yechim belgilari hamda yechimning maqbulligini tekshirish usullari haqidagi shartlar qabul qilinishi lozim. Shunday qilib, pirovard natijada barcha ilmiy muammolar ham o'z yechimini topavermaydi: ayrim muammolar ular qo'yilganidan keyin uzoq vaqt mobaynida echilmay qolaveradi (masalan, Frem teoremasi bir necha yuz yillar mobaynida yechilmay kelgan), ayrim muammolar o'z yechimini topmaydi (masalan, aylana kvadraturasi, burchak triseksiyasi va kubning ikkilanmasi haqidagi masalalar), ba’zi bir muammolar esa olimlaming almashayotgan avlodlari diqqat markazidan butunlay yo'qoladi. Ilmiy muammo boshqa muammolardan quyidagi belgilari bilan ajralib turadi: • U olimni doim haqiqiy bilim olishga yo'naltiradi. • Yangi bilim olishga qarab mo'ljal oladi. Olim ongli ravishda yangilik sari intiladi. Shuni ta’kidlash lozimki, “dunyoning birinchi materiyasi nima?”, “obyekt nima?”, “harakat nima?”, “aql nima?” qabilidagi olamshumul muammolar ayrim fanlaming chegaralarinigina belgilashi mumkin, biroq ilmiy tadqiqotning dastlabki bosqichi hisoblanmaydi. O'z-o'zidan ravshanki, har qanday muammo ham ilmiy bo'lavermaydi. Ilmiy muammolar qolgan turdagi muammolardan shunisi bilan ajralib turadiki, ular ilmiy asoslar negizida qo'yiladi va asosan ilmiy bilimni kengaytirish maqsadida ilmiy metodlar yordamida o'rganiladi.
Muammo va metod uyg‘unligi. Ilmiy metod harakatlarning shunday bir usuliki, uning yordamida та ’lum turdagi ilmiy vazifalar yechiladi. Metod haqidagi bilim maxsus yo‘riqnomalar, qo‘llanmalar va metodikalarda ifodalanadi. Ularda harakatlami bajarish qoidalari ta’riflanadi, shuningdek, metodni qo'llash shartlari va maqsadlari, uning imkoniyatlari, metod yordamida erishiladigan natijalar xususiyati va hokazolar tavsiflanadi. Metodni u haqdagi bilim bilan ayniylashtirish mumkin emas. Bir tomondan, metodni mi tavsiflovchi qoidalar va yo'riqnomalami bilmay turib ham o‘zlashtirish mumkin. Bunday bilim verballashtirilmagan, noaniq xususiyat kasb etadi, u faoliyatdan ajratilmaydi, balki unga kiritiladi va unda “ishlaydi”. Boshqa tomondan, metodik qoilanmalar va yo‘riqnomalar matnini a’lo darajada bilish ham ularda tavsiflangan metodni o‘zlashtirganlikni anglatmaydi. Masalan, tibbiyotchi-talaba tashxis qo'yish metodikasini miridan-sirigacha bilishi mumkin, lekin tegishli o'rganish va mashqlarsiz и tashxis qo'yish mahoratini lozim darajada о ‘zlashtirishi amri mahol bo ‘Isa kerak. Amalda ko‘rsatish va shaxsiy tajriba o‘mini hech qanday og‘zaki yo‘l-yo‘riqlar bosa olmaydi. Ayni shu sababli olimning shogirdlari va hamkasblari bilan bevosita aloqalari ulkan rol o‘ynaydi: ular biron-bir yo‘riqnomada qayd etilmagan narsalar bilan o‘rtoqlashish imkoniyatini beradi. Mazkur metod yordamida echish mumkin bo‘lgan vazifalar turi uning qo‘llanish sohasini tashkil etadi. Har qanday turdagi vazifalami yechish imkoniyatini beradigan universal metod fanda mavjud emas. Har qanday metod o'zining muayyan qo'llanish sohasiga ega bo‘ladi. Har bir fan doirasida uning tadqiqot obyektlariga moslashtirilgan maxsus metodlar ishlab chiqiladi (masalan, fizikada - ko‘lamlami tahlil qilish metodi, biologiyada - qushlami halqalash metodi, psixologiyada - testlash metodi, sotsiologiyada - anketa so‘rovi metodi, tilshunoslikda - tiliami qiyosiy tahlil qilish metodi va h.k.). Shu bilan bir vaqtda, hozirgi zamon fanida metodlami bir fandan boshqa fanga ko‘chirish ulkan ahamiyatga egadir (masalan, fizik metodlardan kimyoda (spektroskopik metod), biologiya va tibbiyotda (rentgenoskopiya metodlari), tarixda (radioaktiv tahlil metodi) foydalanish, matematik metodlami tabiatshunoslikda va ijtimoiy fanlarda qo‘llash). Maxsus metodlar bilan bir qatorda, ko‘pgina yoki hatto barcha fanlarda qo‘llaniladigan umumiy metodlar ham bor. Ular umumilmiy metodlar deb ataladi. Ularga oqilona fikrlashning barcha metodlari - tahlil, sintez, mavhumlashtirish, umumlashtirish, induksiya, deduksiya va boshqalar, shuningdek, kuzatish, eksperiment, modellashtirish, ideallashtirish kabi metodlar kiradi.
Muammolar kabi, metodlami ham haqiqiylik yoki soxtalik nuqtai nazaridan baholash mumkin emas. Metod yaxshi yoki yomon bo‘lishi, muayyan muammoni yechish imkoniyatini berishi yoki bermasligi mumkin, lekin barcha hollarda u haqiqiy ham, soxta ham emas. Ba’zan biron-bir metodni “haqiqiy” deb nomlashlari mumkin, lekin bu faqat mazkur metod haqiqatning tagiga yetishni ta’minlashini, ya’ni muayyan muammoni yechishning “yaxshi”, samarali vositasi hisoblanishini anglatadi. Xuddi shuningdek, biron-bir metodga nisbatan ishlatilgan “soxtalik” tushunchasi ham faqat metod mazkur muammoni yechishga yaroqli emasligi, ya’ni “yomon”, samarasiz ekanligini anglatishi mumkin. Ilmiy dalillar nazariyaga nisbatan ham ikki xil vazifani bajaradi: mavjud nazariyaga nisbatan ilmiy dalil yo uni mustahkamlaydi (verifikatsiya qiladi), yo u bilan to‘qnashadi va uning asossizligini ko‘rsatadi (falsifikatsiya qiladi). Biroq boshqa tomondan, nazariya empirik tadqiqot darajasida olingan ilmiy dalillar yig‘indisini shunchaki umumlashtirishgina emas. Uning o‘zi yangi ilmiy dalillar olish manbaiga aylanadi. Shunday qilib, empirik va nazariy bilim yaxlit hodisa - ilmiy bilim ikki tomonining birligi hisoblanadi. Bu tomonlaming muayyan ilmiy bilish jarayonidagi o‘zaro aloqasi va harakati, ulaming o‘zaro nisbati nazariy bilimga xos bo'lgan shakllaming izchil qatori yuzaga kelishini belgilab beradi. Nazariy bilimning asosiy shakllari: ilmiy muammo, gipoteza, nazariya, tamoyillar, qonunlar, kategoriyalar, paradigmalardir.