65
qanun da (1919, 11 dekabr) Cümhuriyyətin xarici iqtisadi fəaliyyəti üçün çox əhəmiyyətli idi. Bu qanuna görə, pam-
bıq, yun, ipək, frizon (ipək istehsalında tullantı), barama kimi xammalların azad şəkildə ixracına xammalın dəyərinin 25
faizinin əvəzsiz o laraq xə zinənin hesabına keçirilməsi şərtilə ica zə verilirdi. Bu, xa ric i valyuta əldə et məyə və ya əmtəə
mübadiləsi qaydası ilə dövlətə lazım olan zəruri məhsulları almağa imkan verirdi. Bu qaydada xammal ixracının nisbətən
səmərəli b ir tədbir kimi ortaya çıxması ço xlu mübahisələrin, fikir ayrılıqla rın ın təsiri nəticəsində aşkar oldu. Tica rət və
sənayə nazirliy i ilk va xt lar valyuta ə mtəələrinin xaric i bazarlarda satışını özünün xüsusi agentləri vasitəsilə təşkil et məyə
çalışırdı. Lakin bu agentlərin Qərb bazarların ın qayda-qanununu kifayət qədər bilməməsi və həmin qaydaların hələ
Höku mət üçün də qaranlıq olması nazirliyin bu tədbirdən daşınmasına səbəb oldu. Göstərilən dövrdə xarici valyuta əldə
etmə k məqsədilə bu cür ə mtəə lərin a zad satışına icazə verilməsi, a zad ticarət prinsipinin tətbiqi kimi mülahizə lər də mövcud
idi. Lakin hə min mü lahizə lər on ların tətbiqində ciddi çətinliklə r ucbatından həyata keçirilmədi. Məsələn, bütün qonşu
respublika larda ə mtəə mübadiləsi sistemi üstünlük təşkil etdiyindən a zad t icarət prinsipinə keçid əlverişli o la b ilmə zdi. Be lə
şəraitdə azad ticarətin yalnız A zərbaycanda tətbiqi respublikadan hər şeyin ixracına səbəb olar, id xal isə min imu m həddə
enərdi. Qonşu respublika lar Azə rbaycan əmtəə lərindən özlə rində ə mtəə mübadilə ləri ə məliyyatları üçün istifadə et miş
olardılar. Bütün bunların nəticəsində, Azərbaycan Hökuməti, xəzinəyə müəyyən rüsum keçirmək şərti ilə, xammal ixracına
icazə vermə k qaydasını üstün tutdu. Xa mma l ixrac ına dair bu cür qaydanın işlənib hazırlan ması o dövrdə iqtisadi fikrin
mühü m nailiyyəti idi.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti xa ric i-iqtisadi siyasət sahəsində fəaliyyətini ancaq qanunların işlən ib hazırlanması
ilə məhdudlaşdırmır, onla rın həyata keçirilməsi istiqa mətində də mühüm addımla r atırd ı. Məsələn, xarici dövlətlərlə ə mtəə
mübadiləsini qaydaya salmaq üçün ağır ma liyyə şəraitində 20 milyon manatlıq fond yaradılmış və Höku mətin 1919 il 12
fevral ta rixli qərarı ilə bu fonddan ilkin ehtiyac lar üçün 10 milyon manat h əcmində kredit bura xılması qəra ra a lın mışdı. Eyn i
za manda, Ticarət və Sənaye Nazirliyinin nəzdində "Xaric i dövlətlər və bir-birinə ya xın sahələrlə ə mtəə mübadiləsi ko mitəsi"
fəaliyyət göstərirdi. Xüsusi əsasnamədə göstərilirdi ki, ə mtəə mübadiləsi ko mitəsinin mühüm və zifələ rindən biri res-
publikanın iqtisadi və maliyyə vəziyyətinin əsasını təşkil edən neft ixracın ı və satışını təşkil etməkdir. Əmtəə mübadiləsi
ko mitəsinin 1919 il 15 mart tarixli plenar ic lasındakı geniş diskussiya bütün əmtəələrin iki böyük qrupa ayrılması ilə
nəticələndi: xaricə ixrac edilməsinə, ü mu miyyətlə, icazə ve rilməyən ə mtəələ r və ya ko mitənin ixrac et mə k səlahiyyəti
olmayan ə mtəələr; ko mitənin ica zəsi ilə ixrac edilməsinə ica zə verilən ə mtəə lər.
Bundan dərhal sonra Ticarət, Sənaye və Ərzaq Na zirliyi ixraca dair Əsasnamə təsdiq etdi. Əsasnamədə ixrac ına
icazə verilməyən ə mtəə lərə ta xıl, un, çörək, yarma, ye m, at, iri və xırda buynuzlu ma l-qara, ət və onun bütün növləri, qənd,
külçə və pul şəklində qızıl və gü müş, dəmir, soyuq
66
silahlar və s. da xil edilird i. Na zirliyin xaricə satışına ica zə verdiyi ə mtəə lərə düyü, ma karon, hər cür to xu m və tərə -
vəz, çay, qəhvə, bitki yağı, şərab, duz, sabun, meş ə materia lları, neft və neft məhsulları, q ızıl və gümüş mə mu latı, maşın və
alətlər və s. aid edilird i. Əsasnamədə bu iki qrupa aid o lmayan bütün əmtəələrin a zad satışına ica zə verild iyi göstərilirdi.
Höku mət 1919 il iyunun 28-də xüsusi sərəncamla əmtəələrin ixracına dair qaydaları təsdiq etmişdi.
Qonşu dövlətlərlə iqtisadi əlaqələrin genişləndirilməsinə xüsusi əhəmiyyət verən Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti,
hələ özünün mükə mməl iqtisadi bazasını yarad ıb başa çatdırmadığ ı halda, hu manizm prinsiplərindən çıxış edərək,
Dağıstana 50 mln. manat məbləğ ində yardım göstərmişdi ki, bu da respublikanın büdcə məxaricinin 1/8 h issəsini təşkil
edirdi.
Cü mhuriyyətin xarici iqtisadi əlaqələrin in formalaş ması baxımından Gürcüstanla bağlanan müqavilə mühü m
əhəmiyyətə malik idi. 1918 il dekabrın 26-da bir illik müddətə bağlanan bu müqaviləyə əsasən, böyük ehtiyac olan
məhsulla rın, bu respublika ların tələbatları çərç ivəsində gömrük vergilə ri qoyulmadan alın ıb-satılmasına,habelə Gü rcüstan
əhalisinin və dəmir yolunun ehtiyacları üçün müəyyən hədd həcmində neft, mazut, kerosin və yağların rüsumsuz ixracına
icazə verilird i. Müqavilədə göstərilirdi ki, gürcü əhalisi üçün kerosin buraxılması 1 milyon puddan, neft və neft məhsullarının
ümu mi satışı isə 20 milyon puddan çox olmamalıdır. Gürcüstanın bəzi məhsullarının (daş kö mür, meşə materialları və s.)
neftin dəyərinin 1/ 10 hissəsi həcmində A zərbaycana gömrüksüz satılması nəzə rdə tutulurdu. Müqaviləyə görə, a lman
məhsulla rın başqa ölkə lərə satışına ica zə verilmird i.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Rusiya ilə iqtisadi ə məkdaşlığa da böyük əhəmiyyət verir, neft, pa mb ıq və başqa
ixrac məhsulları üçün Rusiya bazarının əhəmiyyətini nəzə rə a lırdı.
1920 il martın 30-da Sovet Rusiyası və A zərbaycan birgə ko missiyasının iclasında ticarət müqaviləsi imzalan-
mışdı. Lakin Rusiya Azərbaycanı qane edə biləcək bir sıra şərtlər vəd etsə də, onlara əməl etməd i.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin iqtisadi proqra mında xa ric i iqtisadi-ticarət strategiyası mühü m yer tuturdu. Bu
baxımdan Paris sülh konfransının Ali Şurasına Azərbaycan nümayəndə heyəti tərəfindən təqdim o lunan memo randum
böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Sənəddə iqtisadi əlaqələrin pozulması nəticəsində Azərbaycanda yaranmış iqtisadi-maliyyə
böhranı faktlarla səciyyələndirilir, onun aradan qaldırılması üçün müəyyən məbləğ borc alınması, borcların isə
Cü mhuriyyətin real malik o lduğu neft, pambıq, yun, ipək hesabına ödənilməsi öhdəyə götürülürdü.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövründə də neft sənayesi iqtisadiyyatın öncül sahəsi sayılırdı, çünki bu za man
neft dünyanın ən önəmli hərəkətverici qüvvəsi idi. Odur ki, Parlament və Höku mət neft hasilatı və emalının vəziyyətini
vaxtaşırı təhlil ed ir, dünya neft bazarını öyrənirdi. Təb ii sərvət iqtisadi inkişaf üçün maddi baza olsa da, iqtisadi qüdrət və
gücün təbii sərvətdən asılılığının həmişəlik o lmadığ ı və gələcəkdə dəyişəcəyi Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin istinad
etdiyi başlıca iqtisadi müddəalardan biri id i.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin iqtisadiyyatın dövlət tərəfindən tənzimlən məsi sahəsində təcrübəsi də maraq
doğurur. Cü mhuriyyət dövründə dövlət sektoruna dövlətin iqtisadiyyata təsir amili kimi baxılır, mü lkiyyətin çoxnövlüyü
təmin edilərkən dövlət mülkiyyətinə xüsusi əhəmiyyət verilirdi. Belə hesab olunurdu ki, dövlətin gücü təkcə və hətta başlıca
olaraq, onun qanunvericilik fəa liyyətində deyil, dövlət mülkiyyətinin güclü o lmasındadır. Dövlət milliləşdirmə və
əksmilliləşdirmə tədbirlərini həyata keçirməklə yanaşı, əmək münasibətlərinin qaydaya salınmasını da təmin edirdi. Daxili
və xa ric i iqt isadi fəaliyyətin tənzimlən məsi üçün iqtisadi-hüquqi qanunların hazırlan masına, onların yerinə yetirilməsinə də
böyük əhəmiyyət verilirdi. Az vaxtda yaln ız maliyyə, verg i, bank-kredit sahələri ü zrə 82-dən ço x qanun layihəsi işlənib
hazırlan mış, bir ço x qanunlar təsdiq olunmuşdu.
İlk dəfə tərtib olunan müstəqil dövlət büdcəsi iqtisadi tənzimləmə və gəlirlərin bölgüsü işinin yoluna qoyulma -
sında və ümu miyyətlə, makroiqtisadi tarazlıq yaradılmasında müstəsna əhəmiyyət kəsb etdi.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövlət əhəmiyyətli mühü m məsələ lərin həllində geniş konsensusa nail olmağa
çalışırdı. Parlamentin qanunlar vasitəsilə həyata keçirdiy i ü mu mi tənzimləmə tədbirləri dövlətin timsalında qeyri-
mə rkə zləşdirilmiş de mokratik ö zünüidarə forma la rına əsaslanan tədbirlərlə əlaqə ləndirilirdi.
Höku mətin iqtisadi proqramı qarşılıqlı razılaş ma əsasında ayrı-ayrı partiyaların məramnamələrində qoyulan iq-
tisadi məsələ lərə uyğun işlənib hazırlanırdı. Bə zən alternativ variantla rın mövcudluğu daha səmərəli fəa liyyət istiqa mətinin
müəyyən olun masını tələb edirdi. Bununla əlaqədar Parlamentdə iqtisadi təmayüllü bir neçə ko missiya-maliyyə, büdcə,
fəhlə, aqra r, ölkənin məhsuldar qüvvələrindən istifadə ko missiyaları yaradılmışdı. Dövlət və Höku mət strukturunda olan
Əkinçilik, Əmlak, Ərzaq, Dövlət nəzarəti, Maliyyə, Ticarət və Sənaye nazirlikləri, Milli Bank, A zərbaycan Xəzinə Palatası,
Aksiz Pa latası, Əınə k mü fəttişliy i kimi quru mlar dövlətin iqtisadi tənzimlə mə fəa liyyətinin həyata keçirilməsində mühü m
rol oynayırdılar.
Dövlətin mühü m iqtisadi tənzimləmə aləti mütərəqqi gəlir verg isi hesab olunurdu. Bu vergi müəssisə və təşki-
latlarda qazanılan mənfəətin 30%-ni təşkil edird i. Do layı vergi kimi şərab, tütün və neft məhsullarına qoyulan aksizlər aktiv
iqtisadi tənzimləyic i ro lunu oynayırdı.
Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyətinin fəa liyyətində sosial yönü m xüsusi diqqət mərkəzində idi. Bu, təsdiq olunan qa-
nunlarda, həyata keçirilən konkret tədbirlə rdə özünü göstərirdi.
Dövlətin sosial siyasəti iki baxış üzərində qurulmuşdu. Birincisi, hər bir cəmiyyət üzvünün (Azərbaycan vətənda-
şının) iqtisadi fəallıq göstərməsi və gəlir əldə etməsi üçün