XəZƏr universiteti erciyes universiteti

114 
 
, 
 
Kur'an-ı  Kerim'de bildirildiği üzere Rumların, İranlılara  galip  gelmesi gerçekleşe-
cekti. İslam  fetihleri başlamadan  önce, Azerbaycan  coğrafyasının doğusuna İranlı-
lar, batısına ise  Bizanslılar  hâkimiyet kurmuşlardı.
1
 
Sâsânî coğrafyasında İslam  fetihlerinin yürütülmesinde ve yönlendirilmesin-
de, bölgenin  içinde bulunduğu  siyasi  ve  sosyal durum kadar  Hz. Peygamberin bu 
konudaki müjdeli haberlerinin de önemli bir tesiri vardır. Hz. Peygamber, "(Bu  sa-
vaş), Arab'ın  Aceme  galip gelerek, intikam  aldıkları ve benimle zafere ulaştıkları 
ilk gündür" diye buyurmuş ve Müslüman Arapların, Acemlere üstün geleceklerinin 
işretini vermişti.
2
 
Hz. Peygamber, Hudeybiye barış anlaşmasından sonra oluşan barış atmos-
ferinden istifade ederek komşu müşrik devlet başkanlarını İslam’a davet eden mek-
tuplar yazmış, bunlardan birini  de, Abdullah İbn Huzafe es-Sehmî  ile  Sâsânî hü-
kümdarına  göndermişti.
3
  Sâsânî  hükümdarı  Kisrâ  Perviz'in,  gönderilen  mektupta 
kendi adının başta yer almamasına  kızarak  onu  parçalaması,
4
 
Hz. Peygamber’i üz-
müş ve O’nun şunları söylemesine sebep olmuştur: "O, benim mektubumu parçaladı, 
Allah da onun saltanatını parça parça etsin". 
5
  
1. 2. Hulefâ-yı Raşidîn Döneminde Azerbaycan 
Hz. Ebubekir zamanında İran ve Kafkasya'ya açılacak kapı durumunda olan 
Irak'ın fetih emri verildi. Özellikle Müsenna  İbn  Harise'nin 11/632 yılında  Halife 
Ebu  Bekir'den izin alarak Sâsânîler'e karşı savaşması,  Irak’ın fethini kolaylaştırdı.
6
 
İbn Harise'nin  yardım istemesi üzerine, Halife Ebu Bekir'in Halid İbn Velid’i lrak'a 
göndermesi, Sâsânî hâkimiyetindeki topraklarda tutarlı ve kalıcı  fetihlerin olmasına 
sebep oldu. 
7
 
 
Müslümanların, Azerbaycan'la  ilk temasları  Hz. Ömer  (13-23 /634-644)  za-
manında  başladı. Hz Ömer, Ebu Ubeyd İbn Mes'ud komutasında, Müsenna İbn Ha-
rise'nin de içinde bulunduğu bir İslam  ordusunu  Irak'a  gönderdi  (13-14/634-635).
8
 
Azerbaycanlılarla  İslam  askerlerinin  ilk  karşılaşmaları,  15/636  yılında,  Kadisiy-
ye'de  meydana gelen savaşla oldu.
9
 
Son Sâsânî hükümdarı  III. Yezdicerd’in yazdığı 
                                                        
1
 er-Rum, 30/2 vd. ;
 Hamid, 
Ganim  Ebu Said, "İntişaru'l-İslam  fi'r-Rihab", Mecelletu'l-Ezher, I-VI, Kahire 
1970
, XXXXII/3, 245. 
 
2
 
Taberî, Ebu Ca'fer Muhammed İbn Cerir (310/922), Târihu'l-Ümem ve'l-Müluk, I-XIII, Beyrut
 
1407/1987, II, 
283; Mes'udi, 
Murucu'z-Zeheb ve Meâdinu'l-Cevher, I-IV, nşr. Hüseyin Asi, Beyrut 1965
, I, 306. 
 
3
 
Ya’kubî, Tarih, II, 61; Taberî, I I I , 247; Hatib el-Bağdâdî, Ebu Bekr Ahmed. Tarihu Bağdâd, Mısır 
1356, I, 131; M. Hamidullah, Mecmuatu'l-Vesâik  es-Siyasiyye, Beyrut  1985, 140; er-Reyyis, 
Muhammed Ziyaeddin, el­ Harac fi'd-Devleti'l-lslamiyye, Kahire  1957, s. 98; Oman, C. W. C., 
The Byzantine Empire, 
New  York. 1982, 
s. 160. 
 
4
 
Taberî, III, 247; Ya’kubî, Tarih, II, 77; Mes'udi, et·Tenbih, 225; el·Bağdâdî, Tarih, I, 131. 
 
5
 
Ahmed İbn Hanbel, Müsned, Kahire (t. y), 1, 243, 305; el-Bağdâdî, Tarih, I, 131. 
 
6
 
Taberî, IV, 160; Mustafa Fayda, Allah'ın Kılıcı Halid  lbn Velid, İstanbul 1990, s. 318. 
 
7
 
el-Ezdi, Ebu İsmail  Muhammed, Kitabu Fütuhi'ş-Şam, nşr. Ensign  W. N. Lees, Kalküte  1854, s. 46- 47;  M. 
Hamidullah, el­Vesâik, 375; Ya’kubî, Tarih, II, 110; Taberî, IV, 159. 
 
8
 
Ya’kubî, Tarih, II, 142; Taberî, IV, 269; Halife, 
İbn 
Hayyat (240/854), Tarih, nşr. Süheyl Zekkar, Beyrut 
1414/1993, 
I, 92; Donner, Fred Me  Grow, The Early  lslamic Conquest, Princeton/Newjersey 1981, s. 191. 
 
9
 
Baleyev, s. 12I; Donner, The Early lslamic, s. 204; 
Ziya Musa Buniyatov, Azerbaycan: VII-IX. Asırlarda, 
Bakü 1989, 
s. 71-72
 

---

115 
 
mektup üzerine Azerbaycan İstandar’ı
1
,  emrinde  bulunan  askerlerle  beraber  Rus-
tem'in  komutasında  toplanan orduya katıldı. Böylece Kadisiyye'ye  gelen Rustem'in 
komutasındaki orduda, Azerbaycanlı  savaşçılar da bulunuyorlardı.
2
 
 
Kadisiyye  savaşında,  Azerbaycanlıların  komutanı  Mihran'ın  karşısında, 
Azerbaycan fatihlerinden, Cerir  İbn  Abdullah  el-Beceli  bulunuyordu. Ayrıca ordu 
komutanı  olarak  Azerbaycan fethinde  bulunacak  olan Bukeyr İbn  Abdullah, Hu-
zeyfe İbn el-Yeman, Muğire İbn Şu'be  ve Eş'as İbn Kays gibi ünlü şahıslar da, Ka-
disiyye  savaşına katılmışlardır.
3
  Müslümanlara  Sâsânî  coğrafyasının  önünü  açan 
Kadisiyye  zaferi,  Azerbaycan  ve  Kafkasya  fetihleri  bakımından  da  son  derece 
mühim bir neticeyi doğurmuş, böylece Sâsânî hâkimiyeti lrak'ta yok olmuştur.
4
 Ar-
kasından Celûlâ  zaferiyle  Müslümanlar, Sâsânî ülkesinin  batı  taraflarına da hâkim 
oldular.
5
 
Bunun sonucu olarak  18/639 yılında, Azerbaycan'da ilk fetih  hareketlerine 
başlayan  İslam ordularının, l9/640'da  Hazar  bölgesine  karşı  hücuma  geçtikleri 
görülür.
6
 Gerçi  bu  ilk  akınlar  kalıcı  olmaktan  ziyade, birer  keşif seferi mahiyetini 
taşıyordu.
7
  19/640 yılında, Ermeniye'nin  başkenti  Dvin’in fethi, İslam ordularına, 
Gürcistan'ın yolunu açtı.
8
  Müslümanların komutanı Habib İbn Mesleme'nin hedefi, 
başkent Tiflis'i  almaktı.
9
  
Azerbaycan'a  fetih için gönderilen Bukeyr  İbn  Abdullah  el-Leysi
10
 komuta-
sındaki ordu Cermidan  dağlarına  gelince, burada  İsfendiyar  İbn  Ferruhdâd'la  kar-
şılaştı.
11
  Savaşta ele geçirilen İsfendiyar ve yanındakiler İslamiyet’i  kabul ettiler.
12
 
Bunların, İslam’ı kabul eden ilk  Azerbaycanlı Türkler  oldukları kabul edilir.
13
 Cer-
midan  savaşından sonra Simak  İbn  Haraşe, Azerbaycan'a  gelerek, Bukeyr İbn  Ab-
dullah'ın ordusuna  katıldı. 
14
 Daha sonra Hz. Ömer, Azerbaycan'a  Utbe İbn Ferkad 
                                                        
1
 
Sâsânîlerde, hükümdara  ait ikta ve malikanelere  İstan, buralara  görevlendirilen  memurlara  da, İstandar 
denir, Said Nefisi, 
Tarih-i  Temeddün-i  lran-ı Sasânî, I·II, Tahran  1331, I
, 286. 
 
2
 
Baleyev, s. 121; Buniyatov, Azerbaycan, s. 71. 
 
3
 
Ed-Dineveri, Ebul  Hanife  Ahmed  İbn  Dâvud (282/895}, el-Ahbâru't-Tıvâl, nşr. V. Guirgass, Leiden
 
1888, s. 
127-129; 
Es-Seâlibî, Ebu Mansur Abdülmelik İbn  Muhammed İbn  lsmail  (430/1038), Gureru  Ahbari 
Mülüki Fars  ve Siyerihim, nşr. H
. 
Zotenberg, Paris  1900
, s. 739-740;  M. Şit  Hattab, 
Kâdetu  Fethi 
Bilâdi Fâris, Beyrut  1974
, s
. 
162, 206. 
 
4
 
Fayiz, Necib İskender, el-Fütuhâtu'l-İslâmiyye li Bilâdi'l-Gürc, İskenderiyye 1988
, s. 41. 
 
5
 
Oman
, 
The Byzantine Edmpire
, 
s. 164
; 
es-Seâlibî, Gurer
, 
s. 742; Gibbon
, 
Edward, 
The Decline and Fall 
of The Roman Empire, I-III, New York, t. y, 
III, 137-138. 
 
6
 
Abdülmün’im Macid, et-Tarihu’s-Siyasi li’d-Devleti’l-Arabiyye, Mısır 1956, II, 297. 
 
7
 
Hamid, el-Ezher, XXXXII/3, 247;  Fayiz  Necib, el-Müslimun ve'l-Bizantıyyun ve'l­ Ermen, San'a 1993, s. 21. 
 
8
 
G. Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, trc. F. Işıltan, Ankara  1991, s. 103
 
9
 
İbnü’l-Esir, 
İslam Tarihi, el-Kâmil Fi't-Tarih Tercümesi, 
Ebü'l-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed b. 
Abdülkerim İbnü'l-Esir, 630/1233; trc. Ahmet Ağırakça ve diğerleri, Bahar Yayınları, I-XII, İstanbul 1985-
1987, III, 29.  
10
 
İbn Hacer El-Askalanî, Şihabuddin Ebu'l-Fadl Ahmed İbn Ali (852/1448), el-lsâbe fi  Temyizi's­Sahabe, I-IV, 
Beyrut  1328, 
I, 163; M. Şit Hattab, 
Kadetu  Fethi Biladi Faris
, s. 205. 
 
11
 
Yakubi, Tarih, II, 129
; 
M. Şit Hattab, 
Kadetu  Fethi Biladi Faris, s. 206; Taberî, V, 140; İbn  Hubeyş, 
Ebu'l-
Kâsım  Abdurrahman İbn  Muhammed el-Ensâri  (584/1188), Kitâbu'l-Gazavât, nşr. Süheyl Zekkar, 
I-II, 
Beyrut  1412/1992, 
II, 366. 
 
12
 
Taberî, V, 140; İbn Hubeyş, II, 366; İbnü'l-Esir, el-Kamil. I I I , 27, trc. Ağırakça, 111, 32. 
 
13
 
Zeyneloğlu, 
Cihangir, Muhtasar  Azerbaycan Tarihi, İstanbul  1924, 
s. 19. 
 
14
 
İbnü'l-Esir, el·Kamil, III, 27; Kazvinî, Hamdullah, Müstevfi-i Kazvini, Tarih-i Güzide, Tahran  1339, 181; M. 
Şit Hattab, 
Kadetu  Fethi Biladi Faris
, s. 206. 
 

---