Xujayralarda moddalar almashinuvi

www.arxiv.uz

Reja:

1. Moddalar almashinuvi hujayralarning muhim xususiyatlaridandir.
2. Hujayravning konstitutsion va zahira moddalari.

Organik moddalarning har қaysisi hujayrada mavjud bo’lgan ayrim uchastkalarda-k a m p o r t m ye n t l a r d a sintezlanadi. Kamportmentlar –hujayradagi erkin bo’shliқlardan tsitoplazma va vakuolni ko’rsatish mumkin. Shu bo’shliқlarda hosil bo’lgan va to’plangan shakar, glyukoza, fruktoza kabi moddalar tashқi muhitga chiқariladigan birikmalardir. Ularning harakatlanishini hujayra membranalari tomonidan nazorat қilinmaydi.

Markaziy vakuolda organik kislotalar, oshlovchi moddalar, alkoloidlar va boshқa birikmalar to’planadi. Tsitoplazmada esa maxsus membranalar bilan o’ralgan organoidlar o’ziga xos organik moddalarni hosil қilishdareaktsion kamportmentlar bo’lib hisoblanadi. Jumladan, sferosomalarda yog’lar, translosomalarda turli fenol birikmalari, ribosomalarda oқsillar sintezlanadi. Sintezlangan Yuqorii molekulali moddalarning har қaysisi o’ziga xos vazifani o’taydi. Masalan, DNK irsiyat belgilarini nasldan-naslga o’tishini va turli-tuman oқsillarni, shu jumladan oқsil fermentlari hosil bo’lishini boshқaradi.
O’simliklar tanasidagi organik birikmalar turli-tuman bo’lishi bilan birga ularning funktsiyasi ham xilma-xildir. Ularning ba‘zilari konstitutsion modda bo’lib, o’simliklar tanasini va hujayra organoidlarini tuzilishida ishtirok etadi. Boshқalari zahira oziқ modda sifatida va fiziologik aktiv birikma shaklida o’simliklaning hayot jarayonidagi moddalar almashinuvida ishtirok etadi. Ammo o’simliklar tarkibidagi moddalar o’z shaklini o’zgartirib turadi. Masalan, zahira holdagi kraxmal, fermentlar ta‘sirida parchalanib, nafas olish jarayonida sarflanishi mumkin yoki zahira holdagi oқsillarning parchalanishidagi aminokislotalar tsitoplazma hosil bo’lishida ishtirok etadigan oқsil birikmalariga қo’shilib konstitutsion modda sifatida o’zgaradi. Konstitutsion hisoblangan moddalar ham fermentlar ishtirokida parchalanib, oziқ moddalar қatorida sarflanadi.
Xulosa қilib aytganda, organik moddalarning bir turdan ikkinchi turga aylanishi, ya‘ni o’zgarib turishi tirik organizmlar uchun xos xodisadir. Masalan, oқsil molekulalari ham \ar 10-15 kunda yangilanib turadi. Tirik organizmlar tarkibidagi murakkab moddalar oқsil tabiatli maxsus birikmalar, fermentlar ishtirokida o’zgarib turadi.
Xuja'yralardagi moddalar almashinuvi (metabolizm) murakkab modda­larning uzluksiz ravishda sodda moddalarga parchalanib turishidan va mu­rakkab moddalarning sintezlanishidan iborat. O’simlik va boshqa tirik organizmlar xujayralarida sodir buluvchi moddalar o’zgarishi va energiya almashinuvi fizika va kimyoning konunlariga bo’ysunadi, shuning uchun tirik tizimlarga bu krnun va tamoyillarni kz?llash mumkinligi e‘ti-rof etiladi. Umumiy jarayonlarning mohiyati termodinamikaning birin-chi va ikkinchi krnunlari asosida tushuntiriladi.
Termodinamikaning birinchi krnuniga kura ichki energiya (Ye) fa-kat issiklik x.olida energiyani kuchirish jarayonida yoki ish bajaril-ganda uzgarishi kuzatiladi. Boshq.acha k,ilib aytganda, energiyani yaratish va yuk. k.ilish mumkin emas:
Bajarilgan ish mexanik, elektrik yoki kimyoviy (sintez) bo’lishi mumkin. Ajratib olingan tizimlar uchun ularning ichki energiyasining uzgarishi kuyidagi formula bo’yicha aniklanadi: ya‘ni tizim ichki energiyasining ko’payishi unga berilgan issiklik va tashqi muhitning tizim ustida bajargan ishi yigindisiga tengdir.
Demak, bu konunga ko’/ra energiya kaytadan hosil bo’lmaydi va yuk.olmaydi, fakat bir shakldan ikkinchi shaklga utadi. Ajratib olingan tizim energiyasining umumiy miqdori doimiy bo’lib koladi. Birinchi konun tirik tizimlarga kullanishi mumkin.
O’simlik xujayralarida fermentlar ishtirokida ekzergonik reak-tsiyalar uz-uzidan ketishi mumkin, ular kimyoviy potentsialning manfiy uzgarishi bilan tavsiflanadi. Shu bilan birga xujayralarda endergonik jarayonlar sodir bo’ladi, ya‘ni odtsiy moddalardan murakkab moddalarning sintezi, unda energiya talab k.ilinadi va u energiyani bir-biriga boglangan ekzergonik jarayonlardan oladi.
Organ izmlardagi xar bir tirik xujayra murakkab tizimlardan iborat. Uning tarkibi uzluksiz faollikda bo’ladi: moddalarning xujayraga kirishi vatashқarigachik.ishi doimiy xarakterga ega.
Xujayrada sodir bo’ladigan hamma reaktsiyalarni ikki gurux,ga ajratish mumkin: anabolitik reaktsiyalar — kichik va oddiy molekulalardan yirik molekulalarning sintez kilinish reaktsiyalari; bu jarayonlar uchun energiya sarflanadi, ya‘ni endergonik jarayonlar:
Katabolitik reaktsiyalar - yirik molekulalarning kichik va oddiy molekulalarga parchalanish reaktsiyalari; bu jarayonlarda energiya ajra-ladi - ekzergonik jarayonlar:
Uz navbatida hosil bo’lgan oddiy molekulalar kayta biosintezda foydalanilishi mumkin. Xujayrada sodir bulayotgan katabolitik va ana­bolitik reaktsiyalar yirindisi birgalikda xujayraning metabolizmini tashqil etadi:
Katabolizm + Anabolizm = Metabolizm.
Xujayraga kirayotgan organik modtsalar yangi xujayraviy komponent-larning biosintezi va kimyoviy energiya manbai sifatida xizmat kiladi. Organik moddalarning parchalanishi natijasida hosil bo’lgan energiyaning ko’pchilik қismi xujayraning hayotiy jarayonlari uchun foydalaniladi. Energiya xujayraning turli қismlariga tarkaladi va bir shakldan ikkinchi shaklga utadi. Natijada energiyaning xar bir shakli xujayradagi ma‘lum bir ishni bajarish uchun xizmat kiladi. Bular biosintez, xujayraning bulinishi, ko’payishi, faol transport (suv, mineral va organik moddalar), osmos va boshқalar bo’lishi mumkin. Tirik hujayralar uchun eng zaruri kimyoviy energiya bo’lib, u xujayra kismlariga va xujayradan-xujayragatezutkaziladi va samarali foydalaniladi.
Ayrim fosfat birikmalar gidrolizlanishi natijasida ajraladi-
gan erkin energiya
Umuman barcha tirik organizmlardagi energiyaning birlamchi man­bai kuyoshdir. Organizmlarda energiya bir shakldan ikkinchi shaklga tez utadi va ish bajaradi, bir қismi esa atrof mux.ntga tarkaladi. Ammo energiyaning ozika zanjiriga kushilishi fakat xlorofilli yaishl o’simliklar (fotosintez) orkali sodir etiladi.