Xunların Umumi Tarixi-Qan Lin-Çev-Tursunjan Hezim Yavuz-Uyğur-Latin-New-York-1986

Liyu yüenning ishining jeryani we uning nachar aqiwiti, saw sawning hun yuqiri qatlam aqsöngeklirining küchini kontirol qilish we ajizlitishining siyasi yiraqni körerlikke we ijabi ehmiyetke ige ikenlikini ispatlidi. Halbuki adettiki hun xelqining kéyin wéy, jin sulalisidiki a’ililerning otaqchisi bolup qélishi bolsa, eyni chaghdiki fé’odalliq jem’iyettiki alahide tarixi shara’itining muqerrer netijisi idi. Chünki, wéy, jin sulalisi hakimiyiti fé’odal pomishchiklarning hökümranliqida yashighan xenzu déhqanlardin nurghunimu addi hun xelqi düch kelgen teqdirdin qéchip qutulalmidi. Shunga, gherbiy jin hulalisi dewride, her millet xelqining hemishe milliy chek- chégrani buzup tashlap, her millet hökümran siniplarning ézishi we ékispalatatisiyige birliship qarishi turushi hergizmu tasaddipiyliq emes idi.
Izahatlar:
[1] «kéyinki xenname. Guang wudi heqqide xatire», « jenubiy hunlar heqqide qisse» we 19- jild «géng goning terjimhali» 28- tepsirat.
[2] «kéyinki xenname. Guang wudi heqqide xatire» we82- tepsirat «emeldarlar tezkirisi».
[3] «kéyinki xenname. 54- jild «yüen enning terjimhali» da: «yüz milyun 900 ming yarmaqtin artuq» déyilgen. Bu yerde yüen xungning «kéyinki xen xatiriliri» 13- jild «xédi heqqide xatire» ge asaslinildi.
[4] «kéyinki xenname. Jenubiy hunlar heqqide qisse».
[5] «kéyinki xenname» 90- jild «oghanlar, siyanpilar heqqide qisse».
[6] yuqirqigha oxshash.
[7] «sherqiy qesirdiki xen xatirliri» 1- jild «büzurukwar guang wu padishah heqqide xatire».
[8] «kéyinki xenname. Guang wudi heqqide xatire» we 35- jild «jang chünning terjimhali».
[9] «kéyinki xenname» 20- jild «jey rungning terjimhali».
[10] «kéyinki xenname. Jenubiy hunlar heqqide qisse».
[11] «jinname» 97- jild «shimaliy dilar we hunlar heqqide qisse» diki «hunlardin besh mingdin artuq a’ile sufang etirapidiki aymaqlarda xenzular bilen ariliship olturaqlashti» dégen xatiride del jenubiy hunlar közde tutulghan.
[12] «kéyiki xenname» 36- jild «jéng jungning terjimhali».
[13] yüen xungning «kéyinki xen xatirliri» 8- jild «guang wudi heqqide xatire».
[14] bu qétimi bazar échishning waqti on yilgha barmighan,. Yungping 15- yiligha kelgende (miladiye 72- yili) shimaliy hunlarning tajawuzi bilen üzülüp qalghan. Yüenxé 1- yili (miladiye 84- yili) gha kelgendila andin eslige kelgen. Bir qétimdila on ming toyaqtin artuq at- kala sodisi bolghinidin ikki terepning iqtisadi alaqisining neqeder muhimliqini körüwélishqa bolidu. («kéyinki xenname. Jenubiy hunlar heqqide qisse» ge qarang).
[15] «kéyinki xenname. Jenubiy hunlar heqqide qisse».
[16] yüen xungning «kéyinki xen xatirliri. Mingdi heqqide xatire».
[17] «kéyinki xenname. Gherbiy yurt tezkirisi».
[18] «kéyinki xenname. Mingdi heqqide xatire» we «jenubiy hunlar heqqide qisse».
[19] «kéyinki xenname. 19- jild «géng bingning terjimhali».
[20] «kéyinki xenname. Mingdi heqqide xatire».
[21] «kéyinki xenname» 88- jild «gherbiy yurt tezkirisi».
[22] «kéyinki xenname. Mingdi heqqide xatire», «jangdi heqqide xatire» , «gherbiy yurt tezkirisi» we 19- jild «géng gungning terjimhali» , «géng bingning terjimhali».
[23] «kéyinki xenname» 48- jild «yang dungning terjimhali». Yene 54- jild «yüen enning terjimhalida» da sherqi xen sulalisi hökümitining gherbi yurttiki yilliq xirajiti 74 milyun 800 ming yarmaq, déyilgen.
[24] «kéyinnki xenname. Jenubiy hunlar heqqide qisse».
[25] «kéyinnki xenname. Jenubiy hunlar heqqide qisse».
[26] «kéyinnki xenname. Xédi heqqdie xatire», «jenubiy hunlar heqqide qisse» we 23- jild «dushiyenning terjimhali».
[27] «jenubiy hunlar heqqide qisse» we «dushiyenning terjimhali» ning her ikkiliside «shimaliy tengriqut qéchip ketti, nege ketkenligini bilgili bolmidi» dep xatirlen’gen. Lékin «yüen enning terjimhali» da bolsa «shimaliy tengriqut uysunlarning yénigha qéchip ketti» dep xatirlen’gen. Bu emeliyetke uyghun kélidu. Kéyin.U kan’giyige ketken.
[28] bu yerde «jenubiy hunlar heqqide qisse» ge asaslinildi. «kéyinki xenname» 19- jild «géng küyning terjimhali» da bolsa «sekkiz qebile, 20 mingdin artuq adem» déyilgen.
[29] firansiye alimi déguyginisDeguignes) .J) we élimizning ching sulalisining axiridiki alimi xung qünning perizige asaslan’ghanda, miladiye 1- esirning axirida kan’giyege barghan we hunlar miladiye 4- esirde yawrupada peyda bolghan hunlarning ejadi iken. Déguyginisning «hunlar, türkler, mongghullar we gherptiki tatarlarning omumiy tarixi» (1756 ~ 1758- yillar, parizh), xung jünning «yüen sulalisi tarixidiki terjimilerge toluqlima» 27- jild «gherbiy yurttiki qedimki jaylar heqqided temsil» ge qarang.
[30] «tütün» heqqidiki chüshendürüshni we her bir «tütün» ning jan sanining qanchilik ikenlikini 2- baptiki «tütün» ge bérilgen izahattin körüng.
[31] «wéyname» 103- jild «hun yüwén moxuyning terjimhali».
[32] «wéyname» 95- jild «toba lyu xunning terjimhali».
[33] «wéyname» 47- jild «lyu chinning terjimhali».
[34] «kéyinnki xenname. Xédi heqqdie xatire», gherbiy yurt xatirisi» we «ben yungning terjimhali».
[35] «kéyinki xenname. Gherbiy yurt tezkirisi».
[36] « kéyinki xenname . Jenubiy hunlar heqqide qisse»
[37] «kéyinki xenname. Gherbiy yurt tezkirisi » we «ben yungning terjimhali».
[38] «kéyinki xenname» 6- jild «shündi heqqide xatire», «gherbiy yurt tezkirisi»
[39] «métal, tash pütükler» diki «xen sulalisi dunxuang waliysi péy sénning töhpe menggü téshi».
[40] «kéyinki xenname.«gherbiy yurt tezkirisi».
[41] «tarix tetqiqati» zhornilining 1978- yil 7- sanidiki shiyaw jishingning «hunlarning gherpke köchüshi toghrisidiki izdinish» dégen maqalisida bu tepsili delillen’gen, paydilinishqa bolidu.
[42] mékgowrin: «ottura asiyadiki qedimki döletlerning tarixi» (jungxua kitap idarisi 1958- yili neshri, jang jüen terjime qilghan nusxsi) , 6- bap (yawropagha bésip kirgen hunlar», 166 ~ 167- betler. Mékgowrin otturghan qoyghan 200 yil (170 ~ 370- yillar) shimaliy hunlar chöllükning shimalidin chékin’gendin kéyin, quyan xan qowmining yenila hazirqi shinjangning sheriqide miladiye 170- yilighche pa’aliyet élip barghanliqidin tartip 370- yilning aldi- keynide shimaliy tengriqut qowmilining alan dölitini yoqatqinighiche bolghan ariliqni körsitidu. Emma, xenzuche matériyallar shimaliy hunlarning quyan xan qowmining shinjangning sheriqidiki pa’aliyiti heqqidiki eng axirqi xatire miladiye 151- yili körülidu. Shimaliy hunlar toghrisidiki eng axirqi xatirimu 153- yili körülidu. Lékin, bu shimaliy hunlar bilen gherbke köchken shimaliy hunlar ottursida qandaq munasiwet barliqi téxi namelum.
[43] sén jungmiyen: «iran ghuzliri we hun ghuzliri», «heqiqet zhornili» ning 1944- yili 5- aydiki 1- toplam 3- sani.
[44] esli izahatta: «a’orsi junggo tarixnamiliridiki a’orsi bolup, ular gherbiy asiya we sherqi yawrupaning jenubigha tarqalghan. Ularning yawrupadikiliri qarabaqan téghi bilen don deryasi ariliqidiki rayonlarda olturaqlashqan.............. Alanlar a’orsilarning bir tarmighi» déyilgen.
[45] chi sixé qatarliqlar terjime qilghan «dunya tarixi matériyalliri mexmu’esining deslepki toplimi. Ottura esirning bashliridiki gherbiy yawrupa» , senlyen kitapxanisi 1958- yili neshri, 31 ~ 32- betler.
[46] shiyaw jingshingning maqalisida bumu delillen’gen.
[47] alim yaw sungwu «yawropa alimlirining hunlar heqqidki tetqiqatliri» dégen maqalisida (béyjing unwérisitétining «dölet ilmi pesillik zhornili» ning 1930- yili 2- toplam 3- sanigha bésilghan) chi sixé «hunlarning gherpke köchüshi we ularning yawropadiki pa’aliyiti» dégen maqalisida («tarix tetqiqati» zhornilining 1977- yilliq 3- sanigha bésilghan) xata halda «wéyname» we «shimaliy sulaliler tarixi» diki xatirilerge ishinip qélip, soghdiyana bilen a’orsi (alan) ning bir dep yekün chiqarghan. Shunga, hunlar yawropagha köchüsh jeryanida soghdiyanadin ötken, dep qarighan.
[48] chi sixé qatarliqlar terjime qilghan «dunya tarixi» matériyalliri mejmu’esining deslepli toplimi», 34- bet.
[49] «kéyinnki xenname. Jenubiy hunlar heqqide qisse».
[50] «kéyinnki xenname. Siyanpilar heqqide qisse».
[51] «kéyinnki xenname. Jenubiy hunlar heqqide qisse».
[52] «kéyinnki xenname. Jenubiy hunlar heqqide qisse».
[53] «elni idare qilishqa paydiliq omumiy örnekler» (59- jild) ge xu senshéngning ihah bérishiche, jiyenwu yillirining otturlirida ong üken batis xan bi xen sulalisige el bolup shilojut tengriqut dep atalghan. Shilolar uning qowmining bir tarmiqi bolup, ong terepte tarqiip olturaqlashqanliqtin, uning qowmining nami bilen atalghan. Toghalarmu hunlarning bir tarmiqi bolup, «jinname. Shimaliy dilar we hunlar heqqide qisse» de, shimaliy dilardin qorul ichige kirgenler togha qatarliq 19 qebile idi, déyilgen. Wéy jin sulalisi dewride toghalar arilashsa ghuzlarning bir tarmiqi bolghan bolghachqa, yene togha hunliri depmu atalghan.
[54] «kéyinki xenname. Lingdi heqqide xatire», «shiyendi heqqide xatire» we «üch padishahliq tezkirisi. Wéy padishahliqi tezkirisi. Wudi heqqide xatire» diki péy ju «wéyname» din alghan neqilge qarang.
[55] «kéyinnki xenname. Jenubiy hunlar heqqide qisse».
[56] «üch padishahliq tezkirisi, wéy padishahliqi tezkirisi, wudi heqqide xatire» , 8- jild «jang yangning terjimhali» , «kéyinki xenname. Shyendi heqqide xatire» , 74- jild «yüen shawning terjimhali» , 75- jild «yüen shuning terjimhali» , 84- jild «ippetlik ayallarning terjimhali.
[57] «üch padishahliq tezkirisi. Wéy padishahliqi tezkirisi. Wudi heqqide xatire» , 15- jild «jang jining terjimhali», «kéyinki xenname. Jenubiy hunlar heqqide qisse».
[58] «jinname» 56- jild «jiyang tungninge terjimhali».
[59] «jinname. Shimaliy dinlar we hunlar heqqide qisse».
[60] «jinname» 101- jild «lyu yüenxyening terjimhali»
[61] «üch padishahliq tezkirisi. Wéy padishahliqi tezkirisi» 15- jild, «liyang shining terjimhali».
[62] «jinname. Shimaly dilar we hunlar heqqide qisse».
[63] «jinname. Shiléning terjimhali» da: «tey’en yillirining otturlirida, mingjuda qehetchilik yüz bérip, shilé we bezi ghuzlar sersan bolup,yenméndin yininggha rayonigha qéchip keldi. Biyzé chéikchi bégi lyu jyen ularni sétiwalandin kéyin, qulluqtin azat qildi. ...... Kéyin heywetlk san’ghun yen süy bingju dorghayi, emir leshker téng jigha shendungdin qoshun toluqlashni éytqanda, téng ji san’ghun goyang, jang lung qatarliqlarni ewetip, yijudin ghuzlarni tutup ikkidin qiip taqaq sélip heydep keldi. Shilé shu yii yigirime nechche yashta bolup, u shularning ichide bar idi. Kelgiche jang lung teripidin köp haqaretlendi..... Kéyin rénpingliq shi xuen digen kishige qulluqqa sétiwétildi» dep xatirlen’gen.

8- bab hunlarning igiliki

1. Hunlarning tömür qorallar medeniyiti
Markis: «alliqachan nesli qurup ketken haywanning ten tüzülüshini bilishte qalduq ustixanlarning tüzülüshini tetqiq qilish zörür. Alliqachan yoqalghan ijtima’iy igilik tüzülmisini bilishtimu emgek wastilirining qalduqlirini tetqiq qilish oxshashla zörür... Emgek wastiliri oxshashla insaniyet emgek küchi tereqqiyati derijisining ölchigüchisi bolupla qalmay, yene emgek tewe bolghan ijtima’iy munasiwetning koörsetküchidur» dégen[1]. Shunga, hunlarning emgek wastilirining qalduqlirini tetqiq qilish, hunlarning ijitma’iy igilik tüzülmisni bilishtiki achquch hésablinidu.
Hunlar miladiyidin burunqi 3-esirdiki güllen’gen chaghlirida igiligen emgek wastiliri mis qorallar bolmastin, belki tömür qorallar bolghan yéqinqi on nechche yildin boyanqi dölitimiz ichi –sirtida élip bérilghan arxé’ologiyilik qézishlar bizni bu jehettiki maddi matiriyallar bilen teminleydu.
Chet eldiki arxé’ologiyelik matiriyallar ichide mongghuliye xelq jumhuryiti tewesidiki her qaysi jaylardin (eyni waqttiki hunlarning asasliq olturaqlashqan rayonliri) qézilghan hunlarning eng deslepki chasa shekillik tash qebriliri we noyan téghidin (hazirqi ulanbaturning 70 mil shimalida, eyni waqitta tengriqut ordisigha tewe idi) qézilghan hunlarning qedimki qewriliridin chiqqan nersiler bir qeder mol. Eng qedimki dewirge bolghan arliqqa mensup bolghan chasa qebrilerdin chiqqan tömür palta, tömür xenjer we miladiydin burunqi 4-esirning axiri 3-esirning bashlirigha mensup bolghan tömür yügendur . 1954-yili nopan téghidiki 3-,8-,9-nomurluq qedimki qebrilerdin chiqqan miladiyidin burunqi 3- we 2- esirlerge mensup bolghan tömür qorallar ichide üch qirliq tömür bashaq, yoghan tömür yügen halqa ( yügenning ikki chétide halqisi bar), chong-kichik tömür halqa (beziliri atning qorsaq tasmsining halqisi bolup, tömür tili bar). Tömür yapraqche (beziliri at shekilik tömür yapraqche bolup, toshukchiliri bar) . We tömür uwaqliri bar. Yumilaq tash qebrilerdin chiqqinimu miladiyidin burunqi 3-, 2- esirlerge mensup bolghan uch qirliq uzun neyze bashiqi, tömür shemsher, qilich (parchisi), tömür yügen we tömürdin yasalghan bashqa boyumlar dur [2].
1944-yilidin 1951-yilghiche sowét ittipaqi buriyat ittipaqdash aptonom jumhuryitining merkizii ulan’od etrapidin miladiyididin burunqi 1-esirge mensup bolghan hunlar ishletken tömür qorallar we tömür qoral qoyidighan qélip,tömür éritidighan ochaq, shundaqla yene tömür orghaq we tömür soqidin bir nechchisi qéziwélinighan[3].
Uningdin bashqa, 1924-yili sowét ittipaqi arxé’ologi p. K. Kozlow noyan téghidiki 6-nomurluq hun qebrisidin miladiyidin burunqi 1-esirge ,mensup bolghan tömürdin yasalghan yügen we türluk mixlarni qéziwalghan[4].
Yéqinqi 20 yildin buyan élimiz arxé’ologlirimu ichki mongghulning her qaysi jayliridiki hun qebriliridin hunlarning xéli köp tömür qorallirini qéziwaldi. Mesilen: 1979-yili ikjaw aymiqi jungghar xoshunining shigupen dégen yéridiki hun qebrisidin yéghiliq dewrining (miladiyidin burunqi 475-yilidin miladiyidin burunqi 221-yilighich) axirqi mezgilige tewe bolghan söget yopurmiqi shekillik uzun tömür xenjer, tömür yügen, tömür neyze, tömür bigiz, tömür ilmek qatarliq qéziwélindi [5].
1974-yili jungghar xoshunining tyülüngtey dégen yéridiki hun qebrisidin yéghiliq we xen dewrige (miladiyidin burunqi 206-yilidin miladiye8-yilighiche)mensüp bolghan turna tumshuq shekillik tömür joto (bir uchi tüz bsliq, yene bir uchi turna tumshughi sheklide, otturisida yumulaq tüshüki bar), ikki boghumluq tömür yügen, tömür enduwa qatarliqlar qéziwélindi[6]
1980 - yili dungshéng nahiyisining pudunggo dégen yéridiki hun qebrisidin xen dewrige te’elluq halqa, yolluq tömür shemsher, bési we qiri oyman yasalghan tömür xenjer , romba shekillik üch qirliq we yaypang üch qirliq tömür bashqa, ikki bughumluq tömür yügen (ottursida kiching halqisi, ikki teripide atning chulwurini baghlaydighan chong halqisi), tömür dangqan, tömür qazan, tömür halqa, chasa shekillik tömür tügmen we tömür zinnet boyumliri qéziwélindi[7].
1969 - yili bayin’ghol aymiqi chaxar ong arqa xushuni jawjyafang kentidiki hun qebrisidin xen dewrige mensup bolghan tömür shemsher, tömür neyze we tömür xenjer qéziwélindi[8].
Élimizning qedimki kitabliridimu hunlarning tömür qorallarni ishletkenlikige a’it xatiriler bar. Mesilen, «tarixiy xatiriler. Hunlar heqqide qisse» de, hunlarning urush qilghanda yiraqqa oqya, yéqin’gha qélich, neyze ishlitidighanliqi xatirilen’gen buningdin bashqa yene hunlarning«jinglu» déyilidighan bir xil ésil qélichi bolu, bu da’im ishlitilidighan shemsher idi. Miladiyidin burunqi 116-yili xen sulalisining ulugh san’ghuni déng zun shimaliy hunlarni meghlup qilghandimu 3000 shemsher, ikki ming dash qazan olja alghan[9].
Barliq qézilma we yazma matériyalar birge hunlarning miladiyidin burunqi 3-esirdin ilgirila tömür qorallargha ige ikenliki, miladiydin burunqi 3-esirdin kéyin tömür qorallarni keng kölemde ishletkenliki, miladiyidin burunqi 2- esirdin kéyin tömürchilik téxnikisining yenimu ilgirilep rawajlan’ghanliqini ünümlük ispatlap béridu.
Qéziwélin’ghan buyumlar ichide tömür qorallar ichidin sirt, yene mis qorallarmu bar. Chöllükning shimalidiki eng qedimki chasa tash qebrilerdin miladiyidin burunqi7 ~3 esirlerge mensup mis palta, mis pichaq, mis bashaq, mis yügen, mis körgü (mis eynek) we mis boyun bagh qatarliqlar qéziwélin’gha. 1954-yili noyan téghidiki 8-9-nomurluq qebridin miladiyidin buruni 3~2- esirlerge tewe kiching mis qongghuraq (qongghuraq til tömürdin yasalghan), üch qirliq mis bashqa (besh tal), töt qirliq mis bashqa (ikki tal), qopal yasalghan mis qoshuq, qis tutquch, mis cheynek joghisi we nurghun mis eswab parchiliri chiqqan. Nepis yaslghan mis buyumlarning beziliri uzun boyunluq, yumulaq shekillik, bezilirini tegligi igiz, ikki terepige neqish chékileen, tutquchi bar, ularning sirtigha köp miqdarda qurum chapliship qalghanliqigha qarighanda, bu mis buyumlar chay qaynitidighan eswablar bolushi mumkin 3-nomurluq qebridin miladiyidin burunqi2 ~1-esirlirige te’elluq ikki aqush mis körgü (birsining bir terepi siliq yene bir teripige köp qirliq neqish chékilgen tutquchi békitilgen, yene birsige«卫» xéti shekillik neqish chüshürülgen) qéziwélinighan. 24-numurluq qebridin töt qirliq, otturisida besh töshüki bar mis eswab, 26- numurluq qebridin üch qulaqliq, tutquchi bar yumulaq mis eswab chiqqan.
Yumlaq shekillik tash qebridin miladiydin burunqi 3~2- esirlerge te’elluq üch qirliq mis oq, mis xenjer, mis shemsher (parchisi), chasa shekilik mis dang, mis yügen, qongghuraq shekillik, üch töshüklük mis zinnet buyumi qéziwélighan.
Buningdin bashqa, 1924-yili lozlow noyan téghidiki hun qebriliridin miladiyidn buruqi 3~1-esirge mensup bolghan mis dangqan we mis ochaq, mis halqa, mis dobulgha qatarliqlarni qézip chiqqan. 1928-1929-yillarda sosnowiskiymu mongghuliyening yilim jilghisidiki hun qebrisidin mistin yasalghan at heykili qéziwalghan. Tekshürüp delilleshke asaslan’ghanda, bu mistin yasalghan at heykili qéziwalghan, tekshürüp delilleshke asaslan’ghanda, bu mis at heykili miladiyidin burunqi 1-esirge tewe iken[10]
Élimizning ichki mongghulini her qaysi jayliridiki hun qebriliridin qéziwélin’ghan buyumlar ichidimu xéli köp mis boyumlar bolup, ular asasen herbi qorallar, eswab-saymanliri, at jabduqliri we zinnet buyumliridin ibaret. Mesilen, 1972-yii ikjaw aymiqi kangjin xoshuni tawxungbala kentidiki hun qebrisidin yéghiliq dewrige mensup bir türküm medniyet yadikarliqliri bayqalghan bolup, asasliqi mis buyumlar, jümilidin qaqira tumshighisiman qiss palta,msi bigiz,mis otughuch, mis üshke, mis pichaq, mis xenjer, mis tügmen, mis halqa, qush shekillik, haywanat béshi shekillik , ting töt bulung shekillik, silindir shekillik, tügmen shekillik msi zinnet buyumi, misi tügen, misi at jabduqi qatarliqlar bolghan, buningdin bashqa az sandiki altun halqa we qünggüzdin yasalghan buyumlar chiqqan[11]. 1974-yili jungghar xoshunining yülungtey dégen yéridiki yéghiliq dewri we xen sulalsii dewrige mensup hun qebililiridinmu asasliqi at jabduqliri qatarliq mis buyumlar chiqqan[12]. 1979-yili bayin’ghol aymiqi oyrat ottura arqa birleshme xoshunining qir ustay rayonidiki hun qebriliridin chiqqan medeniyet yadikarliqlirimu asasliqi mis buyumlar bolup, ichide qaqira tumshughisiman msi palta, mis pichaq, mis xenjer, mis keke, mis bashaq, kirsit shekillik, silindir shekillik , bughr shekillik mis zinnet buyumi we harwa, at jabduqliridin 30 i bolghan[13]. Yene 1962-yili ikjaw aymiqi jungghar xoshuni sujigu kentidin bayqalghan xen sulalisi dewrige mensup hun mis buyumliri ichidimu öre turghan uzun münggüzlük mis bugha, turna béshi, qoy béshi, böre béshi we shir béshi shekillik mis zinnet buyumi we mis qongghuraq qatarliqlar bolghan[14].
Yene noyan téghidiki her qaysi hun qebriliridin qéziwélin’ghan miladiyidin burunqi 2~1-esrilere te’elluq medeniyet yadikarliqliri ichide söngektin yasalghan ya parchiliri, söngek choka, haywanat süriti sizilghan söngek buyum qatarliqlar bolsimu, sani nahayti az bolup, tilgha alghuchiliki yoq[15]. Bu mis qorallar, bolupmu tömür qorallar barliqaq kelgendin kéyn söngek qorallarning shallinip ketkenlikini ispatlaydu.
Chong chöllükni shimalidiki her qaysi jayliridin tépilghan, miladiyidin burunqi 3-esirdin kéyin’ge mensup bolghan yuqiriqi tömürdin yasalghan herbi qorallar (qélich, shemsher, bashqaq), ishlepchiqirsh qoralliri (oghaq, suqa) we turmush eswabliri (yügen, halqa, tömür parchiliri, tömür miq) din qarighanda, eyni chaghda hunlar tömür qorallarni herbi ishlardin emes, yene ijitma’iy ishlepchiqrish we kündilik turmushtimu omumyuzluk ishletken, buningdin ularning tömür qorallarni ishlitish da’irsining keng ikenlikini körüwélishqa bolidu. Yene bu tömür qorallarning türi we sanidin, bolupmu tömür qoral quyidighan qélip we tömür éritish péchliriimu (o chaqlirini) bayqilishidin qarighanda tömür qorallirini yasash kölimi xélilar chong bolghan. Bü tömür rodisigha bolghan éhtiyajining zor ikenlikini körsitidu. Yen ulargha töshük échilghanliqi , qélip we tömür bashaqlarning üch qirliqliqi, tömür halqilirigha til békitilgenlikige qarighanda, tömür qoralning shekili murekkepleshken, quymichiliq téxnikisimu nepisleshken. Buningdin eyni chaghda tömürchilik we quymichiliq téxnikisining belgilik sewiyige yetkenlikini. Shunng bilen yene soqup yaplaqlaydighan, égip tüzleydighan, töshük achidighan we neqish chékidighan saymanlarningmu barliqini körüwélishqa bolidu. Eng axirida, yene asasliqi herbiy qorallar (qilich, shemsher) we yügenning köpinche tömürdin yaslghanliqi, orghaq soqa qatarliqlar ningmu tömürdin yasalghanliqi, oq bashiqiningmu tömürdin yasalghanliqi, oq bashiqiningmu tömürdin yasalghanliqi, turmush eswablirining (cheynek, qoshuq) we zinnet buyumlirining bolsa köpinche mistin yasalghanliqidin miladiyin burunqi 3-esirdin kéyn tömür qorallarning hunlarnng ijtima’iy ishlepchiqirishida mis qorallarni bésip yétekchi orun’gha ötkenlikini körüwélishqa bolidu. Tömürning oq bashiqi yasashqa ishlitilish uning eyni chaghda intayin omumlashqanliqi we tennerxiningmu töwen bolghanliqini chüshendüridu. Chünki, oq étilsila uni qayturup kelgili bolmaydu. «hunlar oqyachilar éli» bolup, oqya ularnng asasliq qorallirining bir bolghachqa, oqyaning xorishi tebi’iyki nahayti zor bolidu. Batur tengriqut dewride «oqyaliq chewendaz» lar 300 mingdin köp bolghan bolup, miladiye 200-yili pingchéngda lyubangni qorshawgha alghan chaghda atliq eskerlerning sani 400 minggha yetken[16].
Eger her bir ademde birdin oqya bar dep hésaplisaq , uning sani nahayti köp bolghan bolidu. Shunga, eger yéterlik xam eshya menbesi we keng kölemde ishlepchiqirish bolmighanda, bundaq zor serpiyatni waqtida teminligili we toluqlighili, tennerxini eng töwen chekke chüshürmigende, bundaq zor chiqimgha berdashliq bergili bolmaydu.
Yene her qaysi jaylardin chiqqan herbi qorallar ichidin mistin yasalghanliri bolsimu, buningliq bilen tömür qorallarning eyni chaghdiki ijtima’iy shishlepchiqirishtiiki yéterlik ornini inkar qilishqa bolmaydu. Chünki, birinchidin, nughunlighan mis herbi qorallarn (mistin yasalghan shemsher, bashaq,) éhtimal burunqi ishlepchiqirishning yaldamisi bolushi mumkin, chünki tömür herbi qorallarning meydan’gha kélish shu hamanlar yoqulishidin dérek bermeydu. Ilghar qorallarning qalaq qorallarning ornini élishidiki tarixi qa’idige asaslan’ghanda, buninggha bir peydinpey shallash jeryani kétidu. Ikkkinichidin, kündilik turmush buyumlirida qisitin yasalminining köp bolushi del mis qorallirinng peydinpey ishlepchiqirish sahesi we herbi sahedin chékinip (tömür qorallargha orun boshitip), asasliqi kündülük turmush saheside ishlitishke yüzlen’genlikini chüshenduridu. Üchinchidin, yene noya téghi we ichki mongghuldin tépilghan mis qorallarning nepis yasilish téxnikisidin qarighanda, eger eyni chaghda tömürdin yasalghan ötkür eswablar bolmisa bundaq yuqir téxnika sewiyige yetkili bolmaytti. Shunga, eyni chaghda msi qorallarning dawamliq tereqqiy qilishimu tömür qorallarning téxnika asasi üstige qurulghan.
Tarixiy qanunyetke asaslan’ghanda, her bir xil medeniyet peyda bolghandin tartip güllen’giche chuqum bir uzaq mezgillik özgirish jeryanini bashtin kechüridu. Hergizmu toyuqsiz peyda bolup, birdinla güllinip ketmeydu. Miladiydin burunqi 7 ~ 3 – esirlerge te’elluq bolghan ek qedimki chasa shekillik tash qebililerdin tépilghan tömür qorallar, bolupmu miladiyidin burunqi 4- esirning axiri 3- esirning bashlirigha mensup bolghan tömür yügen, shundaqla noyan téghi we ulan’udodin chiqqan tömür qorallarning sewiyisidin qarighanda, hunlar chin shixuang dewridin burunla, yeni miladiyidin burunqi 5- esirning axiri, 4- esirning bashliridila tömür qorallarni ishlitishke bashlighan. Miladiyidin burunqi 3- esirning aldi- keynide tömür qorallarni keng kölemde ishletken. Miladiyidin burunqi 2- esirde tömür qorallarni ishlitish téximu omumlashqan. Shunga, ménngche hunlar miladiyidin burunqi 3- esirning aldi- keynidila tömür qorallar medenyiti dewrige kirgen. Uningdin burun bironza qorallar medeniyiti dewride turghan.