z
əmanımıza qədər oəuzlar arasında yaəamıədır. Bu hekayələri
bilikli adamlar qopuz ç alaraq
əzbərdən nəql edərlər. Nəhayət,
türkl
ərin içində yetiəən ərəs (Uruz) oəlu Bəsat adında bir qəh-
r
əman öldürmüədür.
Bir qız varmıə. Onu yenən (basan) adama gedəcəgini elan
etmiə imiə. Kimsə də onu yenəməmiədi. ərəs oəlu Basat qızı yendi
v
ə qızlə bərabər atası ərəsin yanına gəldi; atasına qızı yendigini
x
əbər verdi. Atası də cavab olaraq: “ Mən öylə sandım ki, Təpə-
gözü öldürmüəsən!” – dedi. Basat bu sözün üzərinə haman getdi və
T
əpəgözü əqlin qəbul etməyəcəgi xürafi bir əəkildə öldürdi
1
.
D
əvadarinin bir hekayə tərzində göstərdigi bu mövzu əlimizdəki
“ Kitab-i Dədə Qorqud”da iki ayrı hekayədir. “ Kitab-i Dədə Qor-
qud”dakı “ Təpəgöz” əfsanəsində Basatın qız ilə mücadiləsi yox-
dur. Böyl
ə qızı yendikdən sonra almaq mövzusi “ Qam Burə bəg
oglu Bamsı Beyrək” əfsanəsindədir. Bu əfsanədə Bamsı Beyrək
adında bir qəhrəman “ Yəkət Bay Bicanın qızı Banı əiçək ilə guləə
yaparaq qızı basır və ondan sonra onunlə niəanlanır.
“ Kitab-i Dədə Qorqud”da üçüncü “ Oəuznamə” olaraq göstə-
ril
ən bu hekayənin mövzuini əbubəkr Abdullah Dəvadarinin
ərəbcə nüsxədə oxumuə olması “ Qam Burə bəg oəlu Bamsı Bey-
r
ək” əfsanəsinin “ Oəuznamə”də bulunduəunu göstərir.
Qızla olan güləə haqqında Dəvadarinin verdigi məlumat
“ Qorqud” kitabındakı Bamsı Beyrək hekayəsinin yalnız bir qis-
mini t
əəkil edər. Halbuki Təpəgöz haqqında göstərdigi mövzu ki-
tabın səkkizinci hekayəsi olaraq “ Basat Təpəgözi öldürdigi boyını
b
əyan edir” sərlövhəli altında müfəssələn vardır.
D
əvadarinin bu iki xürafəyi anlatması sayəsindədir ki, bu
gün m
əlum olan “ Kitab-i Dədə Qorqud əla-lisan taifey-i oəu-
zan”ın məəhur “ Oəuznamə”nin bir parçası olduəu qəti surətdə
anlaəılmıədır. Bundan baəqa “ Qorqud” kitabındakı ifadələr də bu
kitabın oəuznaməyə baəlı olduəunu göstərir. Kitabda bulunan on
iki
əfsanədən altısının sonunda o hekayəyə “ Oəuznamə” deyildi-
1
Eyni m
əxəz
76
gini göst
ərən sözlər vardır ki, imlasını olduəu kibi mühafizə edə-
r
ək buraya alıyoruz:
“ Dədəm Qorqud boy boyladı, söy söylədi bu oəuznaməyi
düzdi qoədı böylə didi:
Onl
ər dəxi bu dünyayə gəldi keçdi, karvan kibi qondı köçdi,
onl
əri dəxi əcəl aldı, yer gizlədi fani dünya yenə qaldı” – (səh.20).
“ Dədəm Qorqud gəlübən boy boylədi söy söylədi bu oəuz-
nam
əyi düzdi qoədı, böylə dedi” (səhifə 37). “ Dədəm Qorqud”
g
əldi əadlıq çaldı, boy boyladı, söy söylədi iəazi əsərlər baəınə nə
g
əldigini söylədi, bu oəuznamə Beyrəkin olsun didi (səhifə 67).
D
ədədm Qorqud gəlübən əadlıq çaldı bu “ Oəuznamə”yi
düz
dü qoədu. əöylə didi: əmdi qanı didügim bəg ərənlər, dünya
m
ənim diyənlər, əcəl aldı, yer gizlədi, fani dünya kimə qaldı. Gə-
limli gedimli...” (səhifə 86).
“ Dədəm Qorqud gəlübən boy boylədi söy söylədi bu oəuz-
nam
ə Yeknəgin (yəni hekayə qəhrəmanı Yeknəgin) olsun didi”
(s
əhifə 119).
“ Dədəm Qorqud gəlübən əadlıq çaldı bu oəuznaməyi düzdi
qoədı Bəkil oəlı əmranın olsun didi. Qazilər baəinə nə gəldügi
söyl
ədi”. (səhifə 142)
Bu v
əsiqələrdən də anlaəıldıəı vəchlə “ Oəuznamə” adı altın-
da biz
ə qalan “ Kitab-i Dədə Qorqud”ın hər əfsanəsidir. Bu surətlə
“ Qorqud”da on iki “ Oəuznamə” var deməkdir. Halbuki Dəvadari-
nin yuxarıda göstərdigimiz izahatı “ Oəuznamə” adında kitabın
bir ç ox
əfsanələrdən mürəkkəb bir kolleksion olduəunu meydana
qoyuyor.
Oəuznamənin türkoloji aləminə qalan yalnız dörd parçasıdır:
1
– “ Oəuz xan” mənqəbəsi
2
– Həzrət əl-Risalət min-kələmat oəuznamə əl-məəhur
atalar sözi”.
3
– “ Koroəlu” hekayəsi
4
– “ Kitabi-Dədəm Qorqud əla-lisan taifey-i oəuzan”.
77
Oğuz xan mənqəbəsi
Oəuznamənin çoxdan bəri məlum olan bir parçası oəuz
türkl
ərinin rəisi ədd edilən Oəuz xanın həyat və mücadilələri
haqqında əayə” olan mənqəbədir. Bu mənqəbə müsəlmanlıq daha
türkl
ərin arasında yayılmadan çox əvvəl də yalnız oəuzlarca
degil, moəollar kibi qonəu qovmlərcə də məlum və məəhurdu.
Keəiə Jan Planon Moəolustanda səyahət edərkən (1246) Oəuz
xanın “ ət Biraə” qəbilələri ilə olan müharibəsi haqqındakı
əfsanəyi eəitdigini söyləyor
1
.
Bu m
ənqəbələrin moqol istilasına qədər moəollar arasında
yaəadıəını görüyoruz. Moəolların Azərbaycanı istilaları əsnasında
onların naəılcılarının oəuz dastanını nəql etdigi və əbdülhəq bin
Süleyman adında azərbaycanlı bir müəllif tərəfindən bu
m
ənqəbənin moəollardan toplanıldıəı məlumdur.
Oəuz xanın doəduəu gündən ölüncəyə qədər keçirdigi
mac
əraları nəql edən bu mənqəbə bir çox xürafi və qeyri-təbii
hadis
ələr ilə dolu olduəundan burada mövzunu izah etməgə
lüzum görülm
ədi
2
.
Yalnız onu qeyd edəlim ki, əbdülhəq bin Süleyman əl-Azər-
baycanının hərəkətindən anlaəıldıəı vəchlə bu dastan dərəbəglik
dövründ
ə də bizim Azərbaycan və Qafqaz türkləri arasında məruf
olmuədur.
“ Həzrət əl-risalət min-kələmat Oəuznamə əl-məəhur atalar
sözü.
Alman türkoloji aliml
ərindən Diezin 1815 tarixində əərqiy-
yata aid t
əb” etdirdigi material kolleksionunda (Denkurırdik citen
von Asien, II, Berlin, 1815) “ Həzrət əl-Risalət min-kələmat oəuz-
nam
ə əl-məəhur atalar sözü” adında bir risalə də vardır. Bu,
oəuzlara aid əski atalar sözü məcmuəsidir. Diezin əsərini əldə
1
Türk
ədəbiyyatı trixi – Akademik Köprülüzadə. səhifə 64, əstanbul 1926).
2
Oəuz mənqəbəsini nəql edən ən eyi mənbələr bunlardır: əəcəreyi-tərakimə-
əbüləazi Bəhadir, Tac əl-təvarix-Rəəidəddin əl-təbib, Kutadqu bilik-Radlov,
türk
ədəbiyyatı tarixi-Köprilizadə. Radlovun nəql etdigi mənqəbə Parijdə
“ əəəəəəəə-əəəəəəəəədə olan uyəurca yazılmıə yeganə nüsxədən alınmıədır.
Bu, oəuzların islam dinini qəbul etmədən yazılmıə əəklidir.
78
Dostları ilə paylaş: |