Yangi davr sharq tasavvufi

---

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA 
KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
 
 
 
 
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT 
TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI URGANCH FILIALI S931-23 TTo' 
TALABASI USMANOV HOJIAKBARNING FALSAFA FANIDAN " YANGI 
DAVR SHARQ TASAVVUFI " MAVZUDA YOZGAN
MUSTAQIL ISHI 

---

TAYYORLADI: H.USMANOV 
QABUL QILDI:
Mavzu: Yangi davr Sharq tasavvufi
Reja: 
1.
llk o‘rta asrlarda tasavvuf. Tasavvuf— Sharq 
ma’naviyati tarixida tadrijiy taraqqiyotga ega ta’limot 
sifatida 
2.Yangi davr sharq tasavvufi shakllanish jarayoni.Sharq 
madaniyati.Tasavvuf 
va 
falsafa 
ilmining 
o'zaro 
bog'liqligi
3. Tasavvuf falsafasi. Jung va tasavvuf psixologiyasi. 
Yangi 
davrda 
Sharqda 
buddizm 
va 
G'arbda
xristianlikdagi tasavvuf 
4. Tasavvufni bilishning bir usuli sifatida. Tasavvuf va 
maschinlik. Zamonaviy tasavvuf 

---

Ilk o‘rta asrlarda tasavvuf. Tasavvuf Sharq ma’naviyati 
tarixida muhim o‘rin egallab kelgan tadrijiy taraqqiyotga 
ega bir ta’limot bo‘lib, islom olamida VIII asrning 
o‘rtalarida paydo bo‘lgan. Tasavvufning ilk shakli 
zohidlik harakati ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. 
Tasavvuf falsafa, din, shariat hamda odob-axloq kabi 
tushunchalar jam bo‘lgan ta’limotdir. Insonning ruhiy-
axloqiy poklanishi va ilohiy muhabbatdan quvvat olib 
yuksalib borishi bu ta’limotning asosiy g‘oyalaridir. 
Tasavvuf dunyoni bilishni, insonning dunyo va koinot, 
makon va zamon, lahza va abadiyat, hodisa va mohiyat 
haqidagi 
tasavvurlarini 
ilohiy 
bilimlar 
asnosida 
shakllanishini ta’minlaydi. Tasavvuf amaliy turmush 
tarziga asoslangani uchun, bir tomondan uning nazariy 
asoslari ishlab chiqilgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan 
tariqatlar paydo bo‘lib, tasavvufiy turmush tarzida 
nazariy bilimlarning amaliyot bilan uyg‘unlashishi 
taqazo etilgan. Ilk o‘rta asrlarda shaxsiy-ma’naviy hayot 
tarzida muhim o‘rin tutgan tasavvufiy turmush tarzi asta- 
sekin ijtimoiy ma’noga ega bo‘la boshladi. Zohidligi va 
ilmi bilan tanilgan ulug‘ shaxslar atrofida suhbat 
halqalari tashkil etilib, ularning suhbatlarida ishtirok 
etganlar berilgan tavsiyalarni shaxsiy hayotlarida tatbiq 
eta boshlaganlar. Tasavvufda Alloh taologa quruq, ko‘r-
ko‘rona mute’likning hojati yo‘q. Tasavvuf ta’limoti 
mutaxassisi, olim Najmiddin Komilov “xudo g‘azabidan 
qo‘rqibgina amri ma’rufni bajarish sadoqat belgisi emas, 

---

balki riyodir. Shuning uchun so‘fiylar: Allohni jon-
dildan sevish, Uning zoti va sifatlarini tanish va bilish, 
ko‘ngilni nafsu hirs g‘uboridan poklab, botiniy musaffo 
bir holatda Iloh vasliga etishish va bundan lazzatlanish 
g‘oyasini keng targ‘ib qildilar. Inson ruhi ilohiydir va, 
demak, asosiy maqsad – ilohiy olamga borib 
qo‘shilmoqdir, dedilar. Shu tariqa, dunyodan ko‘ngil 
uzgan, ammo zohidlarga o‘xshamaydigan, «bir nazar 
bilan tuproqni kimyo etadigan» (Hofiz Sheroziy) zehnu 
zakovat, aqlu farosatda tengsiz, ammo o‘zga 
mutafakkirlar, faylasuflardan ajralib turadigan, shariat 
ilmini suv qilib ichgan, toatu ibodatda , lekin oddiy 
dindorlardan farqlanadigan ajoyib xislatli odamlar toifasi 
paydo bo‘lgan ediki, ularni ruh kishilari deb atardilar”23-
deydi. «So‘fiy» so‘zining vujudga kelishida bir necha xil 
qarashlar mavjud bo‘lib, ba’zi mutaxassislar bu so‘z 
«saf» so‘zidan kelib chiqqan deydilar, chunki so‘fiy Iloh 
yo‘liga kirganlarning birinchi safida turuvchidir. Ba’zi 
olimlar uni «suffa» so‘zidan hosil bo‘lgan deb aytadilar: 
ashobi suffa hazrati Payg‘ambar sallallohu alayhi 
vasallam hayotliklaridayoq tarki dunyo qilgan taqvodor 
kishilar bo‘lib, so‘fiylar shularga taqlid qiladilar, deb 
tushuntiradilar. Yana bir guruh olimlar so‘fiy so‘zi 
«safo» so‘zidan kelib chiqqan, chunki bu toifaning qalbi 
sidqu safo oftobiday porlab turadi, deganlar. Yana 
ba’zilar so‘fiy «sufuh» so‘zidan yasalgan, sufuh – biror 
bir narsaning xulosasidir, bu jamoa xalqning xulosasi 
bo‘lganligi sababli ularni so‘fiy deganlar, deb yozadilar. 
Abu Rayhon Beruniy «suf», ya’ni faylasuf so‘zining 
oxirgi qismidan yasalgan deb ko‘rsatadi. Shuningdek, 
ko‘pchilik so‘fiy so‘zi arabcha «so‘f» so‘zidan hosil 
bo‘lgan, degan fikrni bildiradilar. «So‘f» so‘zining 
lug‘aviy ma’nosi jun va jundan to‘qilgan matodir. 

---

So‘fiylar ko‘p hollarda jun chakmon yoki qo‘y terisidan 
tikilgan po‘stin kiyib yurishni odat qilganlari uchun 
ularni jun kiyimlilar deb yuritganlar. So‘fiyning ozodligi 
deganda tasavvuf ahli solikning bashariy sifatlardan 
mutlaq qutulishi va ilohiy faqr sifati bo‘lmish pok ruh 
o‘rinishida istig‘no olami – Tangri taolo olamining 
zaruratlari 
bepoyonligini 
kullan 
idrok 
etishini 
anglaganlar. Tasavvufda ilk davri, ya’ni zohidlik davri 
so‘fiylari - Ibrohim Adham, Hasan Basriy, Abuhoshim 
Kufiy va boshqalar taqvo va parhezkorlikni bosh maqsad 
deb bilganlar. Undan keyingi davrda esa, tafakkuriy-
shuuriy rivojlanish asosiy maqsad hisoblangan. Aksariyat 
ilmiy manbalarda keyingi davr – oriflik davri, deb ataladi. 
Bu davr IX asr o‘rtalaridan boshlanadi. 
Tasavvuf Ibn Arabiyga nisbatan beriladigan vahdatul 
vujud ta’limotiga borib taqaladi. Ya’ni haqiqiy Borliq – 
bu Mutlaq zot – Parvardigorning yakkayu yagona 
vujudidan iborat, boshqa mavjudliklar shu Vujudning 
ijodi, in’ikosidir. Mutlaq zotni al-Haq (Real borliq), al-
Ahad (Birlik) deb ham ataydilar. U O‘zi yaratgan olam 
ashyolarida (olami shahodat, olamul xalq) O‘zini 
namoyon etib, zohir-lanib turadi va shu orqali O‘zi 
O‘zini idrok etadi. Bu cheksiz va mavhum Mutlaq 
zotning shahodat (moddiy) olamda tinimsiz jilolanishi 
«tajalliy» deb atalgan. Tajalliy – barcha harakat va 
faoliyat, tiriklik va hayot ijodkori Parvardigorning o‘zi 
yaratgan olamda doimo hozir bo‘lishidir. Shunday qilib, 
tasavvuf, bir tomondan, din va shariat, ikkinchi 
tomondan, falsafa va hikmat ilmi bilan bog‘liq holda 
rivojlanib kelgan o‘ziga xos ta’limotdir. 

---

Tasavvufda falsafa ilmidan farqli ravishda, insonni 
«olam mehvari» deb bilib, olamdagi barcha harakat, 
voqea-hodisa, 
o‘zgarish-yangila-nishlarni 
insonda 
mushohada etish va inson orqali tushuntiradi. Tabiatdagi 
jamiki ichki ziddiyat va rivojlanish, o‘sish-ulg‘ayish 
ruhning mo‘jizalari insonda bor, deb ta’riflaydi 
Jaloliddin rumiy «Masnavii ma’naviy» asarida. Shu kabi 
Olamni va Odamni yaratgan Parvardigor javhari, ismlari, 
qudrati va mohiyatini anglash ham inson ruhi 
xususiyatlarini o‘rganish va anglash bilan amalga oshadi. 
Chunki Parvardigorni va Uning qudrati, mo‘‘jizalari, 
g‘ayb olamini faqat aql bilan bilib bo‘lmaydi. Ammo, bu 
tasavvufda aql butunlay inkor etilgan, degan gap emas. 
Tasavvufda ham aqliy bilish, aql qudrati tan olinadi. 
Biroq aqliy bilimlar, dalil bilan isbotlanishi mumkin 
bo‘lgan bilimlarga yaraydi, g‘ayb ilmini idrok etishga esa 
aql ojiz, deydi so‘fiylar. G‘ayb ilmi, Xudovand 
olamidagi behad-behudud ilmlarni so‘fiy alohida hissiy-
vajdiy tafakkur bilan, qalbga tushgan karomat nuri bilan 
anglab idrok etadi. Shu bois tasavvufda mukoshafa, 
kashfu karomat, hol-sukra tushunchalariga alohida 
e’tibor beriladi. 
Ko‘rinadiki, tariqat ijtimoiy hodisa sifatida jamiyat 
taraqqiyotiga xizmat qilgan. Tariqat asosida tasavvufning 
yaxshi, ideal jamiyat haqidagi qarashlari vujudga kelgan. 
Masalan, Jomiyning «Xiradnomai Iskandariy» va 
Navoiyning «Saddi Iskandariy» dostonlarida podshohsiz 
odamlar, ya’ni solih kishilar jamiyati haqida gap boradi. 
Tasavvuf bunday jamiyatga zo‘rlik, inqilob yo‘li bilan 

---

emas, har bir insonni axloqiy tarbiyalash oraqli etish 
mumkin, deb hisoblagan. Insonning mutlaq haqiqat, 
mutlaq adolat va poklikka erishish istaklari tasavvufda 
mujassam bo‘ldi. Bu ehtiyoj, orzu kuchli zavq va 
ishtiyoqni, o‘zini unutish va bexudlikka olib borgan 
ishqni keltirib chiqaradi. 
Tasavvufdagi o‘zini-o‘zi takomillashtirish g‘oyasi, 
axloqiy yuksalish, ezgulik, xayr, himmat, mardlik 
haqidagi qarashlar butun musulmon olamiga keng 
tarqalib, katta ijtimoiy hodisaga aylangan edi. Darveshlar, 
so‘fiylar, shayxlar, valiysifat ruhoniylarni xalq juda 
hurmat qilgan, ularga e’tiqod qo‘yish orqali Tangri taolo 
qudratini chuqurroq his qilgan, amaliy turmushda 
odamlar shu darveshlar kabi qanoatli, halol bo‘lishga 
intilgan, nafsini tiygan. Shuning uchun ham tasavvufga 
ta’rif berganda, juda ko‘p shayxlar uni shaytoniy nafsni 
jilovlash va rahmoniy xislatlar kasb etish ilmi deb 
ko‘rsatganlar. Agar tasavvufning negizida chin 
insonparvarlik g‘oyasi, xalqning adolat va haqiqat 
haqidagi orzulari yotmaganda, u bunchalar keng 
tarqalmas, bunchalik keng ommaviylashib, ijod ahli 
qalbidan o‘rin olmasdi, bu qadar qaynoq va jozibali bir 
she’riyat yaratilishiga turtki bo‘lmas edi. 
Tasavvufning «falsafiylanish» davri XIII–XIV asrlarda 
bir qator mutafakkir adiblar, orif sufiylar etishib chiqdiki, 
biz ularni tasavvufni falsafa bilan bog‘lovchilar deb 
aytamiz. CHunonchi, Ibn al Arabiy, Abu Homid 
Muhammad G‘azzoliy, Fariddidin Attor, Aziziddin 

---

Nasafiy, Yahyo Suhravardiy, Ibn Saboin, Abdurazzoq 
Koshoniy, Abdulkarim Jiliy, Mahmud Shabistariy, 
Jaloliddin Rumiy, Abdurahmon Jomiy, Abdulqodir Bedil 
shunday mutafakkirlar sirasiga kiradi. Bularning ijodida 
olam va odam haqida o‘ylar, qazovu qadar, erk va ixtiyor, 
suvrat va ma’no, aql va ruh, vaqt va zamon, inson tiynati 
xususida ko‘plab yangi qarashlar bayon etilgan. Bu zotlar 
ilohiyshunoslikni butunlay yangi pog‘onaga ko‘tardilar. 
Ularning asarlarida insoniy ma’rifat, insoniy kechinmalar 
tasviri va tahlili bilan olib boriladi, komil inson xislatlari 
batafsil ishlab chiqildi. 
Tasavvuf 
dunyoning 
barcha 
dinlarida, 
falsafiy 
ta'limotlarda mavjud. Qadimgi odamning fikri tabiat 
kuchlari va ular bilan hamkorlikni tanqid qilishga 
asoslangan edi. Ilm to'planishi bilan odamlar yanada 
oqilona bo'ldi, lekin ilohiy harakatlarga bo'lgan ishonch 
o'zgarishsiz qoldi. 
Tasavvufning ma'nosi qadimgi yunon mystikos - sirli - 
bu dunyoqarash va intuitiv taxminlar, tushunchalar va 
his-tuyg'ularga asoslangan his-tuyg'ularni anglatadi. 
Intuizat sirli ma'noda, uning sirli mohiyatini bilishda 
muhim rol o'ynaydi. Mantiq va aqlga o'rin yo'q narsa, 
hissiyotlarga asoslangan aqlsiz fikrlash uchun tushunarli. 
Tasavvuf ta'limoti sifatida falsafa va dinlar bilan 
chambarchas bog'liq 
Ming afsuslar bo'lsinkim, hijriy yettinchi asrdan keyin 
barcha islomiy bilimlar boshiga tushgan tanazzul 
tasavvufni ham chetlab o'tmadi.Zamon o'tishi bilan 

---

tasavvufning surati buzilib, Islom talimotlaridan, shariat 
ahkomlaridan uzoqlasha bordi.Bu achinarli holning 
asosiy 
sababi 
ta'lim-tarbiyaning 
zaiflashib,savodsizlikningommalashgani edi. Oqibatda 
ba'zi tanballartasavvufni daromad manbaiga aylantiri 
olishdi.O'sha paytlarda ilm, taqvo, amalning o'rnini soxta 
karomatlar egalladi. Shayxlar ruhiytarbiya ustozlariga 
emas, hojatlarni chigarish varaddi balo bilan mashg'ul 
bo'ladigan azayimxonlarga aylandilar. 
Buning ustiga, savodsiz johillar tasavvuf haqida, uning 
ahli hagida turli bo'lmag'ur gaplar bilan dunyoni to'ldirib 
tashladilar. Bu gaplar havodan olinmagani, asossiz 
emasligini 
isbotlash 
uchunko'zga 
ko'ringan 
ahli 
tasavvufning so'zlaridan iqtiboslar keltirishga ijozat 
bergaysiz. 
Islom olamining mag'ribida shuhrati yetti iqlimga 
taralgan shayx Ahmad Zarruq o'zlarining «Qovaidut-
tasavvuf» kitoblarida quidagilarni yozadilar:«Hozirgi 
vagtda kop odamlarning holibundaydir: ular ilmi raqoig 
va haqoiqni o'zishlari uchun, avomning galbini rom 
qilish 
uchun, 
zolimlarning 
molini 
olish 
uchun, 
miskinlarni xor qilish uchun va ochiq-oydin haromlarga 
hamda zohir bid'atlarga erishish uchun narvon qilib 
olganlar.Hattoki 
ularning 
ba'zilari 
millatdan 
chiqganlar.Ba'zi johillar ularning bu da'vosini meros va 
mutaxassislik sifatida qabul qilganlar».Shayx Dirdir 
o'zlarining 
«Sharhul 
Xariyda» 
nomli 
kitoblarida 
quyidagilarni yozadilar:«Gohida ular o'zlarini shayx qilib 

---

oladilar. Uning odamlari esa unga shayxligini shirk qilib, 
foniy dunyoning axlatlarini to'plab yuradilar. Ular uni bir 
narsaga 
yaraydi 
deb 
o'ylaydilar. 
Ana 
o'shalar 
kazzoblardir. Agar birov sadaqa qilsa yoki ikrom 
ko'rsatsa, o'shani odat va ibrat qilib olish ularning joni-
dilidir. Ular o'zlarini odamlargaarbobi hol qilib 
ko'rsatishga, 
Alloh 
ularning 
gapini 
tasdiqlashini 
uqtirishga urinadilar.Yo'q! Bu ahlullohning yo'li emas! 
Ular bu zamonda juda ham ko'payib ketishdi. Har bir 
yurtda yer yuzini to'ldirishdi. Ularning sharridan 
Allohning O'zidan panoh tilaymiz». 
Shayx Abdul Vahhob Sha'roniy o'zlarining «Al-anvorul 
qudsiya» nomli kitoblarida yozadilar:«Ahmadiya tariqati 
shaylari ayollardan ahd oladilar. Shariat ta'limotlariga zid 
bo'lishiga qaramay, eri yoq paytida ayollar bilan xoli 
qoladilar.Ular ovatlanish, kiyinish, gapirish va amal 
qilishda Allohning chegarasiga tajovuz qiladilar va 
«Alloh 
taolo 
buni 
men 
uchun 
yaratgan», 
deydilar».Mazkur soxta shayxlarning kirdikorlaridan 
kuygan 
shayx 
Muhammad 
Tonjiy 
quyidagilarni 
aytadi:«Shayx Vuhaysh bizning mahallamizdagi «Xoni 
banotil xato» nomli joyda turar edi. U har bir 
chiqayotgan odamga: «To'xta, chiqishingdan oldin men 
Allohning oldida sening uchun shafoat qilay», der edi. 
Shunday deb, u ba'zi kishilarni ikki-uch kun ham ushlab 
turar edi.«Mening shafoatim qabul bo'lguncha chiqish 
mumkin emas», der edi».Ushbu gaplar aytilgandan keyin 
ham tasavvuning tanazzuli davom etdi. 

---

Hijriy o'n uchinchi asrning ikkinchi yarmiga, 
milodiy yigirmanchi arning boshlariga kelib, 
islomiy ilmlarda ijobiy o'zgarishlar paydo bo'la 
boshladi.Asta-sekin dinimizning iymon va Islomga 
oidko'pgina ilmlarini hozirgi zamon ruhida kishilar 
ongiga singdirish yo'lida anchagina ishlar qilina 
boshladi.Aqoid, tafsir, hadis, ulumul Qur'on, ulumul 
hadis, meros va boshqa ilmlarda yangi kitoblar bitildi 
hamda ko'plab zabardast olimlar yetishib chiqdi. Ushbu 
harakatlar tufayli musulmonlar bu sohalarda o'zlariga 
kerakli ilmlarni olish va savollariga javob topish 
imkoniga ega bo'ldilar. Ammo tasavvuf bobida ish 
avvalgi holida qolaverdi. Bu sohani o'rganish yoki unga 
doir yangi kitoblar yozish yo'lida harakatlar bo'lmadi, 
bo'lsa ham, tor doirada va qoniqarsiz boldi.Bizning 
fikrimizcha, ahli tasavvufning ichida buishni qilishga 
qobiliyatlilari yo'q edi. Borlari ham o'zining shaxsiy 
riyozati bilan va muridlari tarbiyasi bilan band edi. 
Yozishga gobiliyati borlar esa tasavvufda yashamagan, 
ya'ni uning ichiga kirmagan kishilar edi. Ular tasavvuf 
haqida - uning sof haqiqatini bayon qilish borasida - 
biror narsa yoza olishlari mushkul edi. G'arblik 
sharqshunoslarning yozganlari esa suvni yana ham 
loyalatishdan 
boshqaga 
yaramas 
edi.Oxir-oqibat, 
Misrning ko'zga ko'ringan olimlaridan shayx Ahmad 
Mustafo Marog'iy, Taftazoniy, Abu Xashab va boshgalar 
tasavvuf tariqatlari yo'ldan toyib ketganini e'tiborga 
olib,ularni isloh qilish yoki biryo'la bekor qilish talabi 

---

bilan chiqdilar.Bu borada Al-Azhar dorilfununining 
jurnalida 1958-yil 29- yanvarda chop etilgan qo'yidagi 
matnga e'tiboringizni tortamiz:«Ichki ishlar vazirligi turli 
yig'ilishlarda bo'ladigan doira, do'mbira hamda nay 
chalish kabi bid'atu xurofot va ahmoqliklarni man 
qildi.Shuningdek, mavlidlarda va tariqat ahllarining 
ko'cha 
yurishlarida, 
zikr 
halgalarida 
ayollarning 
qatnashishini ham man qildi. Bunga jismni kaltaklash, 
hasharotlarni yeyish va g'alati kiyimlar kiyish ham 
kiradi».Bu kabi majbury choralar Misrdan boshqa 
yurtlarda ham ko'rilgan bo'lishi kerak. Ehtimol, islohot 
ishlari ham olib borilgandir. Shu tariqa, asta-sekin 
tasavvuf bobida ham ijobiy o'zgarishlar paydo bo'la 
boshladi. Ko'plab maqolalar, kitoblar yozildi. Turli 
tariqatlar o'z ishlarini yangidan yo'lga aytadilar.Albatta, 
bu ishlar osonlik bilan amalga oshmadi.Zero, qadimdan 
o'rganib qolingan narsalarni tark qilish oson emas. 
Islohotchilarga qattiq qarshilklar ham ko'rsatildi.Masalan, 
Misrda keng targalgan tariqat bo'lmish «Ashiyrai 
Muhammadiya»ning shayxi Muhammad Zakiy Ibrohim 
«Abjadiyatut-tasavvufil 
islamiy» 
nomli 
kitobida 
quyidagilarnieslaydi:«Tasavvufni isloh qilish borasida 
o'zim yo'liqqan qiyinchiliklardan bir tarixiy hodisani 
aytib o'tmoqchiman. Elliginchi yillarda tasavvufning 
isloh qilish va olga siljitish yo'lida ko'p uringanimdan 
keyin hukumat mening takliflarimni qabul qildi. Qohira 
voliysi rahbarligida tasavvuf islohi bo'yicha qo'mita 
tuzildi. Taklif muallifi va so'fiylik bo'yicha mutaxassis 
sifatida qo'mitaning kotibi bo'ldim.So'ngra xuddi shu 

---

magsadda Vaqf vaziri rahbarligida boshqa bir qo'mita 
tuzildi. Unga ham men kotib bo'ldim.Shu sababli 
tasavvut tariqatlari umumiy jamiyati imom Husayn 
masjidida oltmishdan ortiq shayxning ishtirokida majlis 
o'tkazib, bir ovozdan meni tasavvuf tariqatlaridan 
chiqarib tashlashga qaror qildilar. Ammo Allohning fazli 
ila hukumat mening yozgan hisobotlarim asosida bu 
islohni davom ettirdi. Menga esa nufuzimni qaytarib 
berdi».Tasavvuf 
islohoti 
boshqa 
yurtlarda 
ham 
davometdi. Tasavvuf tariqatlarining doimiy nashrlari 
yo'lga qo'yildi, turli nashriyot va boshqa muassasalar 
ishga tushdi, xalgaro uchrashuvlar va ilmiy anjumanlar 
o'tkazildi 
va 
o'tkazilmoqda.Hozirgi 
kunda 
Islom 
olamining yirik ulamolari ham tasavvuf mavzusiga 
alohida e'tibor qaynatib,bu sohada kitoblar yozishni 
boshladilar. 
Avvalroq Said Havvo rahmatullohi alayhi bir necha 
kitoblari ila bu ishga o'z hissalarini qo'shgan edilar. 
Masalan, «Tarbiyatunar-ruhiya» va «Al-mustaxlis fiy 
tazkiyatil anfus» kitoblaridan ko'p foydalar olgan 
edik.Kuvayt davlatidagi ilmiy anjumanlarning birida 
ko'zga ko'ringan alloma, bugungi kunning eng mashhur 
olimi bo'lmish shayx Yusuf Qarazoviy hazratlari bilan 
gaplasha turib, yarmi hazil, yarmi chin qilib: «Shayx, 
teleko'rsatuvlaringiz ko'payib ketdi. Kitob yozish esdan 
chiqib qolmayaptimi?» dedim. «Yo'q! Bu aslo mumkin 
emas! Kitob - muhim narsa. Hozir tasavvuf haqida 
kitoblar yozishni boshladim. Bir nechtasi nashr ham 

---

etildi», dedilar shayx.U kishi bu bilan o'zlarining 
«Allohga yo'llanishda Qur'on va sunnat asosida suluk 
fiqhini osonlashtirish» silsilasiga oid kitoblariga ishora 
qilayotgan edilar. Ushbu silsilaga oid «Niyat vaIxlos» 
hamda 
«Tavakkul» 
kitoblarini 
o'qil,bahramand 
bo'ldik.Suriyalik mashhur olim Muhammad Said 
Ramazon Butiy hazratlari ham tasavvuf yo'lida ko'p 
ishlar qilganlar. Yaqinda u kishi Ibn Atoulloh 
Sakandariyning «Al-hikam al-Atoiyya» deb nomlangan 
kitoblariga ikki jildlik sharh va tahlil 
yozib 
chigardilar.Suriyalik 
olimlardan 
doktor 
Muhammad Shayxoniy ham «At-tarbiya ar-ruhiya» 
nomli kitob yozdilar.Turkiyada o'ziga xos uslubda, turk 
tilida tasavvufga oid ko'plab kitoblar nashr etildi va 
etilmoqda. Mazkur kitoblardan ba'zilari o'zbek tiliga 
tarjima ham qilindi.Bizning diyorimizda ham tasavvuf va 
uning ahli xuddi yuqorida aytib o'tilgan holatni boshidan 
kechirdi. 
Vaqti 
kelganda 
bu 
diyorlardan 
ulug' 
mutasavviflar va buyuk tariqat asoschilari yetishib 
chiqdilar.Ular haqida kop eshitganmiz. Shu bois, bu 
yerda takrorlab o'tirmaganimiz ma'qul.Shuni aytib o'tish 
lozimki, ayni paytda bizda tasavvuni tutib qolganlarning 
ko'plari ilmga muhtoj ekanliklari hyech kimga sir 
emas.Sirtdan qaraganda, tasavvufda ancha jonlanish bor, 
ammo buni hagiqiy tasavvut, «Qur'on va sunnatga ilmiy 
ravishda suyangan tasavvuf»deyish qiyin.Ochig'ini 
aytadigan bo'lsak, yurtimizda rus istilosigacha ham to'g'ri 
yo'ldagi va to'laqonli tasavvuf qolmagan edi. Chor 
Rusiyasi o'rniga kelgan ateistik tuzum barcha dinlarga 

---

bo'lgani kabi, Islom diniga nisbatan ham alohida qattiq 
qatag'on olib borgan.O'sha tuzum vagtida chet ellarga 
tashviqot qilish maqsadida Islomning ba'zi narsalariga 
ruxsat berilgandi. Ammo «fanatizm» nomi asosida 
tasavvufning har qanday ko'rinishiga qarshi alohida 
qattiq qarshilik mavjud edi. Bu ishda ayniqsa davlat bilan 
hamkor bo'lgan diniy idoralar ashaddiy edilar. 
Ogibatda tasavvuf og'ir holga tushdi. Undagi ba'zi bir 
ta'limotlardan boshqalar tamoman bexabar qoldilar. 
Boshqa diniy sohalarda chet ellar bilan olib borilgan 
chegaralangan aloqalardan biroz bo'lsa ham manaviy 
foyda olinar edi. Ammo tasavvut uchun bu jabhadan 
hyech ganday nat kelmas edi.Mustaqillikka erishib, diniy 
ishlar yo'lga qo'yila boshlagan vaqtda tasavvuf ham 
boshini ko'tarishga urindi. Ammo bu urinish to'g'ri holda 
bo'lmaganini hozir ko'pchilik tushunib qoldi.Umuman, 
bizda tasavvuf to'laqonli bo'lmaganini odamlar asta-sekin 
anglab bormoqdalar.Eng achinarlisi, sharly ilmlardan 
xabardor kishilarimiz ichida ham tasavvufni tuzukroq 
tushunadiganlari kam. Ba'zi birlari esa boshqalarga 
yomon o'rnak bo'lib, shariat ilmini bilmaydigan 
shaylarga murid bo'lib olishgan.Ulardan: «Bu nima 
savdo?» deb so'ralsa, «Yo'qdan ko'ra yupanchia», 
deyishadi.«Yo'qdan ko'ra yupanchia» deb yurilaveradimi 
yoki to'laqonli va haqiqiy tasavvuf egalaribo'lishga 
harakat qilamizmi?!«Yo'qdan ko'ra yupanchia» deb 
tasavvufga ergashib, kir choponu qiyshia salla kiyib, 
soqolini sunnatga xilof ravishda o'stirib olib, o'zini ijodiy 
faoliyatdan mosuvo qilgan ziyolini o'sha holida tark 

---

qilamizmi yoki unga haqiqiy tasavvufni o'rgatib, kiyim-
boshi va sifatiyu siyratini haqiqiy sunnatga muvofiq qilib, 
uning ziyosidan dinu diyonatimizga hamda elu 
yurtimizga 
ko'proq 
foyda 
kelishini 
yo'lga 
qo'yamizmi?!«Yo'qdan ko'ra yupanchiq» deb tasavvufga 
ergashib, jo'jabirday oilasini tashlab, eshon buvaning 
ishtiroklaridagi yig'inlarda qornini qappaytirib, nazar 
topish umidida yurgan polvonni shu holida tashlab 
qo'yamizmi yoki unga diniy savodini chigarishida, eshon 
buvadan ruhiy tarbiya ustozi sifatida foyda olishida va 
o'ziga hamda oilasiyu qarindosh-urug'i,el-yurtiga foyda 
keltiradigan 
musulmonga 
aylanishida 
yordam 
beramizmi?!«Yo'qdan ko'ra yupanchiq» deb tasavvufga 
ergashib, talabi ilmni tark qilib, boshgalardan farqli 
kiyim kiyib, «Tariqat haqiqatdir, biz haqiqatdamiz, siz 
nimadasiz? Abu Hanifa ham shayxga qo'l bergan, oxirgi 
ikki yili bo'lmaganda, No'mon halok bo'lar edi» deb 
yurgan shovvozlarni «Menga nima» deb, shu hollarida 
tashlab qo'yamizmi?! Yoki unga Islomda talabi ilm 
farzligini, kiyim sunnatga muvofiq bo'lishi kerakligini, 
avval shariatni o'rganib, keyin tariqatga yuzlanish 
lozimligini va Abu Hanifa rahmatullohi alayhining 
nihoyatda ulug' taqvoli faqih bo'lganlarini, u kishining 
nafaqat faqihliklari, balki taqvolari ham har qanday 
mutasavvif uchun ibrat bo'la oladigan darajada zohir 
bo'lganini o'rgatamizmi?!«Yo'qdan ko'ra yupanchiq» 
deya tasavvufga ergashib, «Azizlarimiz aytmagan 
narsani farz bo'lsa ham, voji bo'lsa ham, qilmaymiz. Har 
qanday narsani bizga azizlarimiz aytgan bo'lsagina 

---

qilamiz», deb jar solayotganlarni shu hollarida tashlab 
qo'yaveramizmi?!Yoki ularga azizlarimiz hammamiz 
uchun aziz ekanliklarini, ammo dinimiz, shariatimiz 
hammadan aziz ekanligini, azizlarimiz ham Qur'oni 
Karim va Sunnati mutohharani aziz tutganlarini 
tushuntiramizmi?! «Yo'qdan ko'ra yupanchiq» deya 
tasavvufga ergashib, o'zini boshgalardan ustin his 
qiganlardan bittasi Viloyat bosh xatibiga «Birodar 
bo'laylik» degan taklifni qilibdi. Bosh xatib esa: «Biz siz 
bilan birodarmiz, necha yildan beri birgamiz, mening 
imomchiligimda namoz o'qiyapsiz, oilaviy bordi-
keldimiz ham bor, yana ganday birodar bo'lamiz?» 
debdi.Haligi odam «birodar bo'laylik»ni takrorlayveribdi. 
Bosh xatib gapning ochig'ini so'ragan ekan, «Siz ham 
bizning shayxga qo'l bersangiz, birodar bo'lgan bo'lamiz», 
degan javobni eshitibdi.Shunda bosh xatib: «G'uslda 
nechta farz borligini aytib bersangiz,aytganingizni 
qilaman», debdi. «Yo'qdan ko'ra yupanchiq» deya 
tasavvufga ergashib yurgan birodar g'usldagi farzlarni 
bilmas ekan. Bosh xatib:«Men g'uslda nechta farz 
borligini bilmaydigan odam bilan birodar bo'lmayman», 
debdi.Mazkur «birodar» g'usldagi farzlarni bilmay turib 
biz bilan birodar bo'lib yuraversinmi yoki unga g'usldagi 
farzlarni va loaqal farzi aynlarnio'rgatib qo'yib, Kevin 
birodar bo laylikmi?!Eshon buvalardan birining hovlisida 
o'tirgan muxlis kishi tahoratxonada muridlar o'rtasida 
janjal 
kuchayganidan 
xavotirlanib 
borsa,tahoratda 
oyog'ini eshon buvaning uyiga qaratib yuvgan muridga 
dashnomberishayotgan ekan.Bir masjidning qavmlaridan 

---

bazilari eshon buvalardan birining ziyofatga kirayotib, 
qo'lini yuvganida chilopchinga tushgan suvni muridlari 
taqsimlab olganini ko'rib, o'zlariga ham olishibdi va 
«tabarruk suv»dan shishachaga solib, imomlariga ham 
olib 
kelishibdi.«Yo'qdan 
ko'ra 
yupanchiq» 
deb 
tasavvufga 
ergashgan 
muridlar 
eshon 
buvalarning«ehtiromlarini 
joyiga 
qo'yib», 
shunga 
o'xshash ajoyibotlar kashf qilib yuraversinmi?! Yoki 
ularga eshon buvalarni ruhiy tarbiya ustozlari sifatida 
haqiqiy hurmatlash anday bo'lishini; aslida qiblaga 
yuzlanib tahorat qilish afzal ekanini,oyoqni yuvish ham 
tahoratning rukni bo'lgani uchun, uni eshon buvaning 
uyiga qaratibgina emas, qiblaga garatib ham yuvish joiz 
ekanini, birov qo'lini yuvgandan qolgan suv tabarruk 
emas, obi musta'mal bo'lishini o'rgatamizmi?!(Aslida, 
binoning ichida bo'lsa, boshqa bir iloji bo'lmaganda, 
eshon buvaning uyiga arab emas, balki qiblaga garab 
ham oyoq yuvish tugul, tahorat ushatishga-da ruxsat 
bor.)Bunday ko'ngilsiz misollarni ko'plab keltirish 
mumkin. Ming afsuski, bularning soni kun sayin o'ssa-
o'syaptiki, 
kamayishi 
yoki 
tuzalishining 
daragi 
yo'q.Ikkinchi tarafda Turkiyadan kirib kelgan tasavvuf 
mavjud. Odamlar esa «Tasavvuf o'zi nima?» degan 
savolga javob topolmay hayron.Tasavvuf haqidagi ba'zi 
bir nashr qilingan narsalar mutasavvif bo'lmagan 
kishilarning 
tarixga 
oid 
bitiklari 
yoki 
ba'zi 
mulkirganlarning borat, xolos. Yana, avval aytib 
o'tilganidek, tarjima ham bor.Men o'zimni tasavvuf 
doirasidagi shaxs deb bilaman. Ahli tasavvufni juda 

---

hurmat qilaman.Zamonamizda ko'zga ko'ringan tariqat 
shayxlaridan ko'pgina do'stlarim ham bor.Tasavvufga 
rag'bat qilganlarni yashi ko'raman.Shu bilan birga, 
tasavvuf va uning ahli hagida biror fikr aytishdan oldin 
vaziyatni odatdagidan ham chuqurroq tahlil qilish 
zaruriyatini anglab yetganman. Chunki qalbga bog'liq 
ishda zinhor shoshilib bo'lmaydi.Boshqa musulmon 
yurtlar gatori, bizning yurtimizda ham ahli solih, ahli 
taqvo, ahli suluk va ahli zikr kishilar bor. Xuddi mana 
shu tushuncha meni uzog vagt tasavvut haqida biror 
qattiq gap aytmay yurishga majbur qildi.Ammo, 
menimcha, hozirda tasavvuf haqida biror gap aytmay 
yurishim gunoh bo'ladigan vaqt yetib kelganga o'shaydi. 
Ko'pgina izlanishlar, so'rovlar, o'rganishlar, suhbatlar va 
maslahatlardan keyin shu fikrga keldim.Tasavvuf ahli 
bilan bo'lgan ko'pgina 
suhbatlardan keyin yurtimizda muridlarga berilayotgan 
vazifalar ham noqis ekanligi ayon bo'ldi. Bizdagi 
tasavvuf asosan qo'l berish va noqis vazifadan boshqa 
narsa emasligi oshkor bo'ldi. Hyech bo'lmasa tasavvufga 
oid kitoblarni mutolaa qilish ham yo'q ekan. Yana 
boshqa nuqsonlar ham ko'p.Alloh taolodan qo'rqish omili, 
yuqorida zikr qilingan sabablar, sof tasavvufga bo'lgan 
muhabbatimiz va xalqimizning dinimizga yanada 
yaqinlashishiga bo'lgan ishtiyoq kaminani ushbu satrlarni 
qoralashga undadi.Allohim, bu ishimizni xayrli va 
foydali qilgin!Yurtimizda, boshga Islom ilmlari qatori, 
tasavvuf ham o'z yo'lini topib, avvalgi shon-shuhratini 

---

tiklab, xalqimizga va yurtimizga xizmat qilishiga.O'zing 
yordam ber. 
Sof tasavvufga asoslangan amallarimizning, 
ibodatlarimizning O'zing xohlaganday xolis 
bolishini, har qanday bid'at-xurofotdan, 
yashirinu oshkora shirkdan butkul xoll bo'lishini nasib 
ayla! 
Tasavvufga bo'lgan dastlabki aloqani kamina xodimingiz 
xotirasidagi ba'zi chiziqlar orqali anglashga harakat qilib 
ko'raylik.Oq-qorani 
ajrata 
boshlaganimizda, 
masjidmuazzinini «so'fi» deyishlarini angladik. Ammo 
hali muazzin haqiqiy ma'nodagi so'fiy emasligini anglay 
olmas edik. Keyinroq, yangi joyga ko'chib o'tganimizda, 
qo'shnilarimizdan 
birlarini 
kishilar 
«so'fiy» 
deb 
atashlaridan, masjidning muazzinidan boshqa odam ham 
so'fiy bo'lishini tushundik.Qiblagohimizning Buxorodagi 
«Hasti BahouddinNaqshband» majmualarida mas'ul 
bo'lib ishlaganlari haqidagi esdaliklaridan so'fiy va 
tasavvuf haqida dastlabki tushunchalarni ola boshladik. 
Ammo 
bu 
tushunchalar 
Bahouddin 
Naqshband 
rahmatullohi 
alayhining 
ziyoratlari,ziyoratchilari, 
tug'bardor va u yerga shifo umidida keltirilgan majnunlar 
hamda ularning o'sha yerda ishlashlariyu shifo topishlari 
haqida edi.Gohida qiblagohimiz Bahouddin Nagshband 
turbatlari atrofida ishlab turganlarida o'zlariga alohida 
iltifotni anglatuvchi tushlar ko'rganlarini 

---

ham aytib berar edilar.Asta-sekin hall u qishlogda, hali 
bu qishlogda bo'lgan zikr to'planishlari, undagi hodisalar 
haqida ham ma'lumotlarni anglay boshladik.Zokirlarni 
mirshablar quvgani, ularni ushlay olmagani haqidagi 
xabarlar ham tez-tez tarqalib turar edi. O'sha vagtlarda bu 
mavzu hagida yaroqli savol berish ham, berilgan savolga 
qoniqarli javob olish ham qiyin edi. 
Buxoroi sharifdagi «Mir Arab» diniy o' quv yurtiga 
kirganimda, qiblagohimizning topshiriqlariga binoan, 
buzrukvorning ziyoratgohlariga yashirincha bordim. 
O'sha kunlari Bahouddin Nagshband hazratlarini tush 
ham kordim. Bu tushni birovga aytmagan bo'lsam ham, 
o'zimcha yaxshi bashoratga 
yo'ydim.«Mir Arab»da talabalar orasida tasavvuf va 
uning ahli haqida bo'lib o'tadigan turli tortishuvlarni katta 
qiziqish bilan tinglar edim.Asosan ahli tariqat oilasida 
o'sgan talabalar bu ishninghimoyachisi 
bo'lishardi. Ular mashoyixlarga til tekkizish mumkin 
emasligini boshgalarga anglatishga kuyib-yonib harakat 
qilishar, 
boshqalar 
esa 
bu 
yo'lga 
kirganlarning«kirdikorlarini» aytib, tasavvufni tanqid 
qilishardi.Endi o'ylab ko'rsak, birinchilari sof tasavvuf 
haqida gapirgan bo'lsalar, ikkinchilari o'zlari ko'rgan 
buzub tasavvuf haqida gapirgan ekanlar. O'sha kezlari 
ba'zi ustoz va talabalarning so'fiychilikka yashirin 
ravishda urinayotganlari ham ma'lum bo'ldi. Agar zikr va 

---

shunga 
o'shash 
ishga 
ochiq 
ravishda 
yaqin 
bo'lsalar,«fanat»likda ayblanib, jazogatortilishlari turgan 
gap edi.Ammo Dog'istondan o'qishga kelgan bolalar ular 
tarafda har juma namozidan keyin masjidlarda oshkora 
zikr halgalari bo'lishi va o'sha halqalarda nimalarni 
ko'rish mumkinligi haqida og'iz ko'pirtirib gapirishardi. 
Men esakommunistlar imperiyasining bir joyida zikrga 
ruxsat borligi va boshqa yerida unga ruxsat yo'qligidan 
ajablanar edim. 
Yangi davr rivojlanish jarayoni.Falsafa-yi Ulyo: Bu 
falsafiy tizimda Yunon va Eslatma falsafasi, Zoroastrizm 
va Islom diniy g'oyalarining ta'sirli bir qo'shilmasi 
mavjud bo'lib, ularning o'ziga xos tafakkurlarini 
jamlagan bo'lib, bu falsafiy tizimning asosiy xususiyati 
hisoblanadi. 
Tafsiliy mantiqiy tadqiqotlar: O'rta asr Sharq falsafasida 
mantiqiy va fikriy mantiqiy tadqiqotlar rivojlanishga 
kirishdi. 
Bu 
davo 
mantiqiy 
qoidalar, 
mantiqiy 
muammolar va buronlarni o'rganishga aloqador edi. 
Falsafiy madaniyatning o'zgarishi: O'rta asr Sharq 
falsafasining uyg'onish davri, intellektual markazlar va 
olimlar orasidagi muntazam bog'lanish va ta'lim 
muhitining mavjudligiga asoslangan. Olimlar, filosoflar, 
adabiyotshunlar va ilmiy tadqiqotchilar o'zaro hamkorlik 
qilish, 
falsafiy, 
ilmiy 
va 
adabiyotiy 
ideyalar 
almashishishga imkon yaratishdi. 

---

Falasafa va dinning bog'liqligi: O'rta asr Sharq 
falsafasida Islom diniy g'oyalar va falsafiy tushunchalar 
o'rtasidagi bog'liqlik muhim ahamiyatga ega bo'lgan. Bu 
davrda olimlar, Islom diniy qoidalarini falsafiy g'oyalar 
bilan bog'lashga harakat qildilar va diniy g'oyalar 
tuzilmalarida falsafiy mantiqiy tizimlarni qo'llab- 
quvvatlashdi. 
Ilmiy tadqiqot va tarixiy yozuvlar: O'rta asr Sharq 
falsafasida ilmiy tadqiqotchilar shuhrat qozonganlar va 
ko'plab tarixiy yozuvlarni yaratishdi. Bu davrda ilmiy 
tadqiqotlar va tarixiy yozuvlar o'zining o'ziga xos usullar 
va tushunchalar bilan ajralib turadi. 
O'rta asr Sharq falsafasining uyg'onish davri asosan 
Islom medeniyati bilan bog'liq bo'lishi, Islom falsafiy 
tafakkurO'rta asr Sharq falsafasining uyg'onish davri, 8-
13 
asrlar 
orasida 
Islom 
medeniyati 
tomonidan 
rivojlanayotgan davr hisoblanadi. Bu davrda, muhim 
olimlar va filosoflar Sharq falsafasini Islom dinining 
tamoyillari 
va 
falsafiy 
g'oyalariga 
asoslangan 
holda 
rivojlantirishganlar. Bu davrda bir nechta intellektual 
markazlar, masalan, Bag'dod, Nishapur, Buxoro va 
Kordova kabi shaharlar, ilm, falsafa va adabiyotning 
yo'qotilmasligi uchun o'zaro hamkorlik qilishganlar. 
O'rta asr Sharq falsafasi, 8-9 asrlarda "falsafa-yi Ulyo" 
(bozor falsafasi) deb ataladigan falsafiy tizimda 
boshlangan. Bu tizimda Yunon va Eslatma falsafasi, 

---

Zoroastrizmdan olingan g'oyalar va Islom diniy 
tushunchalari birgalikda yanaqtirilgan. Bu davrda 
filosoflar, 
mantiqiy 
va 
fikriy 
mantiqiy 
tizimni 
rivojlantirish, ilmiy tadqiqotni qo'llab-quvvatlash va 
Islom diniy g'oyalarini rivojlantirishga harakat qilish 
bilan shug'ullanishdi. 
O'rta asr Sharq falsafasining xususiyatlari quyidagilardan 
iborat bo'lishi mumkin: 
Falsafa-yi Ulyo: Bu falsafiy tizimda Yunon va Eslatma 
falsafasi, Zoroastrizm va Islom diniy g'oyalarining ta'sirli 
bir qo'shilmasi mavjud bo'lib, ularning o'ziga xos 
tafakkurlarini jamlagan bo'lib, bu falsafiy tizimning 
asosiy xususiyati hisoblanadi. 
Tafsiliy mantiqiy tadqiqotlar: O'rta asr Sharq falsafasida 
mantiqiy va fikriy mantiqiy tadqiqotlar rivojlanishga 
kirishdi. 
Bu 
davo 
mantiqiy 
qoidalar, 
mantiqiy 
muammolar va buronlarni o'rganishga aloqador edi. 
Falsafiy madaniyatning o'zgarishi: O'rta asr Sharq 
falsafasining uyg'onish davri, intellektual markazlar va 
olimlar orasidagi muntazam bog'lanish va ta'lim 
muhitining mavjudligiga asoslangan. Olimlar, filosoflar, 
adabiyotshunlar va ilmiy tadqiqotchilar o'zaro hamkorlik 
qilish, 
falsafiy, 
ilmiy 
va 
adabiyotiy 
ideyalar 
almashishishga imkon yaratishdi. 

---

Falasafa va dinning bog'liqligi: O'rta asr Sharq 
falsafasida Islom diniy g'oyalar va falsafiy tushunchalar 
o'rtasidagi bog'liqlik muhim ahamiyatga ega bo'lgan. Bu 
davrda olimlar, Islom diniy qoidalarini falsafiy g'oyalar 
bilan bog'lashga harakat qildilar va diniy g'oyalar 
tuzilmalarida falsafiy mantiqiy tizimlarni qo'llab- 
quvvatlashdi. 
Ilmiy tadqiqot va tarixiy yozuvlar: O'rta asr Sharq 
falsafasida ilmiy tadqiqotchilar shuhrat qozonganlar va 
ko'plab tarixiy yozuvlarni yaratishdi. Bu davrda ilmiy 
tadqiqotlar va tarixiy yozuvlar o'zining o'ziga xos usullar 
va tushunchalar bilan ajralib turadi. 
Yangi davr Sharq tasavvufi, O'rta asr Sharq falsafasining 
bir qismiga tegishli bo'lib, 16-18 asrlar oralig'ida 
rivojlanib o'tgan tasavvufiy g'oyalar va amaliyotlarni 
ifodalaydi. Bu davrda, tasavvufiy tafakkur va amaliyotlar 
o'zining o'ziga xos shakl va tizimlarda rivojlandi. 
Quyidagi asosiy boshqa omillar Yangi davr Sharq 
tasavvufini belgilashda muhim ahamiyatga ega bo'lgan: 
Tarixiy kontekst: Yangi davr Sharq tasavvufi, O'rta asr 
Sharq tarihining muhim vaqti bo'lgan. Bu davrda, Islom 
medeniyati, uning tarixiy o'zgarishlari va siyosiy 
tuzumlar o'zgarib ketgan. Bu tarixiy kontekst tasavvufiy 
tafakkur 
va 
amaliyotlarning 
shakllanishida 
shakllantiruvchi rol o'ynadi. 

---

Filosofiyaga ta'sir: Yangi davr Sharq tasavvufi, O'rta asr 
Sharq falsafasining ta'siridan oqibatlanadi. Aristotel va 
Yunon filosofiyasi, Eslatma falsafasi va boshqa falsafiy 
tushunchalar, tasavvufiy g'oyalarni shakllantirishda 
muhim asosiy manba sifatida qo'llanilgan. Tasavvufiy 
o'qituvchilar, mantiqiy va fikriy mantiqiy tadqiqotlar 
bilan tasavvufiy g'oyalarni mustaqil ravishda isbotlab, 
ularni tasdiq etishga harakat qildilar. 
Falsafadagi 
tasavvuf.Falsafadagi 
tasavvuf 
bu 
o'n 
to'qqizinchi asrdan boshlab paydo bo'lgan oqimdir. 
Yevropada. O. Shpengler (nemis tarixshunos olimi) 
odamlarning o'zlarini va Xudoni bilishdan tashqaridagi 
cherkov yo'llariga qiziqishlarini ikki sababga aylantirdi: 
Evropa madaniyatining inqirozi, o'z-o'zidan tugadi;Sharq 
va G'arb o'rtasidagi madaniyatlararo hamkorlikning jadal 
o'sishi, Sharqiy dunyoqarash "Ovoz berish" ga intilgan 
evropaliklarni yoqtirish edi. 
Falsafiy tasavvuf - an'anaviy xristianlik va oryantal 
ma'naviy an'analarning kombinatsiyasi sifatida insonning 
ilohiylikka va birlikka (Kosmik ong, Brahman, Shiva) 
insoniy harakatlariga yo'naltirilgan bo'lib, insoniyat 
uchun hamma narsa mazmunli ma'noga ega bo'lgan 
narsalar: to'g'ri hayot, baxt. Rossiyada falsafa tasavvufi 
XX asrda paydo bo'lgan. Eng mashhur yo'nalishlar: 
Falsafa - E.A. Blavatskiy. 
Yashash axloqi - A.K. E va A.A. Rerikliklar. 

---

Rus tasavvuf (Zen buddizmga asoslangan) - G.I. 
Gurdjieff. 
Tarixshunoslik (Xristian va Vedic g'oyalar) ta'limoti - 
D.L. Andreev. 
Solovyovning mistik falsafasi (Dunyoning Gnostik ruhi - 
Sofiya faylasufi fenomeni). 
Yangi davr Sharq tasavvufi, O'rta Sharqda tasavvufi 
tafakkur va amaliyotga kelib chiqqan zamonaviy tarzni 
ifodalaydi. Bu davrda, traditsional tasavvufiy amaliyotlar 
va tamoyillar, modern jamiyatning o'zgaruvchanliklariga 
moslashtirilgan 
va 
uning 
talablari 
bilan 
muvofiqlashtirilgan.Yangi 
davr 
Sharq 
tasavvufida, 
tasavvufiy g'oyalarning o'ziga xos tafsilotlari va 
tarzlariga e'tibor beriladi, ammo ular jamiyatning so'nggi 
o'zgarishlariga va insonning ma'naviy ehtiyojlariga javob 
berishga qaratilgan. 
Bu davrda, tasavvufiy amaliyotlar va mashg'ulotlar, zikr 
(zikr), meditatsiya, murshidning rahbarlik qilishida ona-
bola munosabatlari, ma'rifatning o'zlashtirilgan va 
shaxsiy 
tajribaga 
asoslanganligi 
kabi 
traditsional 
tamoyillar davom ettiriladi. Shuningdek, tasavvufiy 
musiqa va samovarliklar ham jamiyatning so'nggi 
o'zgarishlariga moslashtirilgan tarzda ijro etilishi 
mumkin. 
Yangi davr Sharq tasavvufida, ma'naviy tafakkur, erkak-
ayol barqarorligi, jamiyatning ijtimoiy tadbirlarida 
ishtirok etish va madaniy-ma'naviy qadriyatlar bilan 

---

muvofiqlashtirilganlik kabi mazkur g'oyalarga e'tibor 
beriladi. Bu davrda, tarikatlarning o'zaro aloqalari va 
global jamiyat bilan ta'sirchan munosabatlari ham 
o'zgarishga uchraydi.Yangi davr Sharq tasavvufida, 
insonlarning ma'rifat va ma'naviy rivojlanganligiga 
bo'lgan to'g'ri ishonch, shaxsiy rivojlanish va ijtimoiy 
qo'llanmalarni amalga oshirishga e'tibor beriladi. Bu 
tarzning asosiy maqsadi, insonning o'zini tashkil etish va 
yaxshilikni 
yetkazishda 
tasavvufiy 
tamoyillarni 
jamiyatga moslashtirishdir.Yangi davr Sharq tasavvufi 
haqida tafsilotli ma'lumotlar va shaxsiy fikrlar mavjudligi 
uchun, zamonaviy tasavvufiy yozuvlarni o'rganish va 
zamonaviy tasavvufiy olimlarning asarlariga murojaat 
etish tavsiya etiladi.iiy qobiliyatga ega ekanligini aytdi: 
ular ruhlarni eshitdilar va ko'rdilar. 
Jung va tasavvuf psixologiyasi.Shvetsariyalik psixiatr 
Karl Gustav Jung, uning davridagi eng tortishuvli va 
qiziqarli psixoanalistlaridan biri, tahliliy psixologiyaning 
asoschisi Z. Freydning shogirdi, dunyoga "kollektiv 
ongsiz" tushunchasini ochdi. U psixolog emas, balki 
mistik hisoblanadi. K. Jungdagi tasavvuf bilan hayratga 
tushish yoshligidan boshlangan va umrining oxirigacha 
davom etgan. Shunisi diqqatga sazovorki, psixiatrning 
ajdodlari, g'ayritab 
Jung boshqa psixologlardan farq qilardi, chunki u o'z 
ongiga ishonardi va o'zi ham tadqiqotchi edi. Psikiyatrist, 
sirli va haqiqiy o'rtasidagi aloqani topishga urinib, 
psixikaning sirli hodisalarini tushuntirish uchun - 

---

bularning barchasini haqiqatan ham tan oladigan deb 
hisoblaydi. K. Jung nazariy nuqtai nazardan nosog'lom 
kasallikka chalingan odamga butunlikni qozonish va 
psixotrauma shifo berishga yordam berish uchun sirli 
tajriba 
(birlashma) 
orqali 
Xudo 
tushunilmasdan 
yaqinlashdi. 
Buddizmdagi tasavvuf.Buddizmdagi tasavvuf o'zini 
o'ziga xos dunyoqarash sifatida namoyon etadi. Hamma 
narsa - bu dunyodagi narsalardan, hatto odamlarga va 
hatto xudolarga - ilohiy asosda yashaydi va uning 
tashqarisida mavjud bo'lmaydi. Birinchidan, ruhiy 
amaliyotlar orqali, mutloq bilan birlashuvchi - insonning 
sirli tajribasini, yorug'ligini his etishga va Ilohiy ajralmas 
"I" ni amalga oshirishga harakat qilish. Buddistlarning 
fikriga ko'ra, bu - "qayiqchani", "boshqa tarafga suzish, 
oqimni buzish va bekor qilish". O'zaro hamkorlik 
jarayoni 3 shartga asoslangan: 
hissiy in'ikosni yengish: eshitish, ko'rish, ta'm, hid, hidni 
tozalash; 
jismoniy mavjudlikdagi to'siqlarni bartaraf etish (Budda 
tananing borligini rad etgan); 
Ilohiy darajaga erishish. 
Xristianlikdagi tasavvuf.Pravoslav tasavvuf Masihning 
shaxsiga juda yaqin va Injil matnlarini talqin qilishga 
katta ahamiyat beradi. Diniy jamoalarga katta ahamiyat 
beriladi, bu holda insonning Xudoga yaqinlashishi qiyin. 
Masih bilan birlik insoniy mavjudotning hamma 

---

maqsadidir. Xudoning sevgisini tushunish uchun 
Masihiylik mistiklari ("e'tiqod") o'zgarishga harakat qildi, 
shuning uchun har bir haqiqiy masihiy bir necha 
bosqichdan o'tishi kerak: 
tozalash (tananing o'limiga) - ro'za tutish, to'xtab qolish, 
muayyan vaqtda ibodat qilish, azob-uqubatlarga rahm-
shafqat; 
ma'rifat - Muqaddas Kitobni va tabiiy ko'rinishda 
yashirin haqiqatni tushunish; 
Birlashma (Tafakkur) - ilohiy sevgining qalbini bilish: 
"Xudo sevgidir, kim sevsa, u Xudo bilan bir tan bo'lib 
yashaydi va Xudo Unda".Jamoatning xristian tasavvufga 
bo'lgan munosabati, ayniqsa, Muqaddas Inkvizitsiya 
davrida ikkilangan. Ilohiy sirli tajribadan omon qolgan 
kishi, uning ruhiy tajribalari umum e'tirof etilgan jamoat 
ta'limotidan boshqacha bo'lsa, bid'atchi bo'lishi mumkin. 
Shuning uchun odamlar o'zlarining vahiylarini yashirib, 
bu xristian tasavvufini yanada rivojlanishda to'xtatdilar. 
Tasavvufni bilishning bir usuli sifatida.Tasavvuf va 
tasavvuf - tushunarsiz, oshkora bo'lgan duch kelgan va 
bu dunyoni aqlsiz tarzda o'rganishga qaror qilib, his-
tuyg'ulari va intuitivligiga tayangan odamga qaratilgan 
tushunchalar. Sirli yo'l ruhiy an'anani tanlashda va sirli 
fikrlash ta'limida: 
an'ana, tizim, oliy borliqga chuqur e'tiqod; 
ichki va tashqi aloqalar, hodisalar bilan, boshqa odamlar; 

---

o'zingizga bo'lgan ishonchingiz: chuqur shaxsiy tajriba 
kitoblarda yozilganidan ko'ra muhimroq; 
hozir va hozir mavjudligi; 
har bir savolga; 
ruhiy amaliyotlar va meditatsiya, nafas olish texnikasi - 
sirli bilim idrokidagi vositalar. 
Bilishning 
mohiyati, 
shakllanish 
va 
rivojlanish 
qonuniyatlari, xususiyatlarini o`rganish falsafa tarixida 
muxim o`rin egallab kelmokda. Inson o`z bilimi tufayli 
borliq, 
tabiat, 
jamiyatni 
va 
nixoyat, 
o`z-o`zini 
o`zgartiradi. Bilishga qaratilgan inson faoliyatini va uni 
amalga oshirishning eng samarali usullarini tadqiq etish 
falsafa tarixida muxim ahamiyatga ega. Shu bois ham 
falsafaning bilish masalalari va muammolari bilan 
shug`ullanuvchi maxsus soxasi — gnoseologiya vujudga 
keldi.Inson bilishi nihoyatda ko`p qirrali, murakkkab va 
ziddiyatli jarayondir. Gnoseologiya asosan, bilishning 
falsafiy muammolarini xal etish bilan shug`ullanadi. Har 
bir tarixiy davr jamiyatning rivojlanish extiyojlaridan 
kelib chiqib, gnoseologiya oldiga yangi vazifalar kuyadi. 
Хususan, XVII asr o`rtalarida yevropalik faylasuflar 
ilmiy bilishning ahamiyati, xaqiqiy ilmiy bilishlar xosil 
qilishning usullarini o`rganish, ilmiy haqiqat mezonini 
aniqlash bilan shug`ullandilar. Тajribaga asoslangan 
bilimgina xaqiqiy bilimdir, degan G`oyani olg'a surdilar. 
XVIII asr mutafakkirlari ilmiy bilishda inson aqli 
imkoniyatla6{riga, ratsional bilishning xissiy bilishga 

---

nisbatan ustunligiga aloxida urKu berdilar. Buyuk nemis 
faylasufi I. Kant bilish natijalarining xaqiqiyligi xususida 
emas, balki insonning bilish qobiliyatlari haqida baxs 
yuritdi. Gnoseologiya oldida inson olamni bila oladimi, 
degan 
masala 
keskin 
quyildi. 
Insonning 
bilish 
imkoniyatlariga shubxa bilan qaraydigan faylasuflar 
agnostiklar deb ataldilar. 
Bilish nima? Bilish insonning tabiat, jamiyat va o`zi 
to`g`risida bilimlar xosil qilishga qaratilgan aqliy, 
ma’naviy faoliyat turidir. Inson o`zini kurshab to`rgan 
atrof-muxit to`g`risida bilim va tasavvurga ega bo`lmay 
turib, faoliyatning biron-bir turi bilan muvaffakiyatli 
shug`ullana olmaydi. Bilishning maxsuli, natijasi ilm 
bo`lib, har qanday kasb-korni egallash faqat ilm orqali 
ro`y beradi. Shuningdek, bilish insongagina xos bo`lgan 
ma’naviy extiyoj, hayotiy zaruriyatdir. 
Insoniyat ko`p asrlar davomida orttirgan bilimlarini 
umumlashtirib va keyingi avlodlarga berib kelganligi 
tufayli ham o`zi uchun qator qulayliklarni yaratgan. 
Inson faoliyatining har qanday turi muayyan ilmga 
tayanadi va faoliyat jarayonida yangi bilimlar xosil 
qilinadi. 
Kundalik faoliyat jarayonida tajribalar orqali bilimlar 
xosil qilish butun insoniyatga xos bo`lgan bilish usulidir. 
Bilimlar bevosita hayotiy extiyojdan, farovon hayot 
kechirish zaruratidan vujudga kelgan va rivojlangan. 
Insoniyatning ancha keyingi taraqqiyoti davomida ilmiy 
faoliyat bilan bevosita shug`ullanadigan va ilmiy 

---

nazariyalar yaratuvchi aloxida sotsial guruh vujudga 
keldi. Bo`lar — ilm-fan kishilari bo`lib, ilmiy nazariyalar 
yaratish bilan shug`ullanadilar.Bilishning ikki shakli: 
kundalik (empirik) bilish va nazariy (ilmiy) bilish bir-
biridan farqlanadi.Kundalik bilish usullari nixoyatda 
xilma-xil va o`ziga xos bo`lib, bunday bilimlarni 
sistemalashtirish 
va 
umumlashgan 
holda 
keyingi 
avlodlarga berish ancha mushquldir. Hozirgi zamon Karb 
sotsiologiyasida xalqlarning kundalik bilim xosil qilish 
usullarini o`rganuvchi maxsus soxa — etnometodologiya 
fani vujudga keldi. Gnoseologiya asosan nazariy bilish 
va uning rivojlanish xususiyatlarini o`rganish bilan 
shug`ullanadi. Nazariy bilishning ob’ekti, sub’ekti va 
predmetini bir-biridan farqlash muhim. 
Bilish ob’ekti. Тadkikotchi-olim, faylasuf, san’atkor va 
boshqalarning, umuman insonning bilimlar xosil qilish 
uchun ilmiy faoliyati qaratilgan narsa, hodisa, jarayon, 
munosabatlar bilish ob’ektlari xisoblanadi. Bilish 
ob’ektlari moddiy, ma’naviy, konkret, mavxum, tabiiy va 
ijtimoiy bo`lishi mumkin. Bilish ob’ektlari eng kichik 
zarralardan tortib o`lkan galaktikagacha bo`lgan borliqni 
qamrab oladi. Bilish ob’ektlariga asoslanib, bilim 
soxalari tabiiy, ijtimoiy-gumanitar va texnik fanlarga 
ajratiladi. 
Bilish sub’ekti. Bilish bilan shug`ullanuvchi kishilar va 
butun insoniyat bilish sub’ekti xisoblanadi. Ayrim 
olingan tadqiqotchi-olimlar, ilmiy jamoalar, ilmiy 
tadqiqot institutlari ham aloxida bilish sub’ektlaridir. 

---

Ilmiy faoliyat tabiat va jamiyat mohiyatini bilishgagina 
emas, balki insonning o`ziga ham qaratilishi mumkin. 
Inson va butun insoniyat ayni bir vaqtda ham bilish 
ob’ekti, ham bilish sub’ekti sifatida namoyon bo`ladi. 
Bilishning maqsadi ilmiy bilimlar xosil qilishdangina 
iborat emas, balki bilish jarayonida xosil qilingan 
bilimlar vositasida insonning barkamolligiga intilish, 
tabiat va jamiyatni insoniylashtirish, tabiiy va ijtimoiy 
garmoniyaga erishishdir. Fan — fan uchun emas, balki 
inson manfaatlari uchun xizmat qilishi lozim. Inson ilmiy 
bilimlar vositasida ma’naviy barkamollikka erisha 
borgani sari ilm-fan qadriyat sifatida e’zozlana boshlaydi. 
Fanning har tomonlama rivojlanishi bilan turli ilm 
soxalarining hamkorligi kuchayadi, butun ilmiy jamoalar 
bilish sub’ekti, yangi ilmiy kashfiyotlar ijodkoriga 
aylanadilar. 
Bilish predmeti sub’ektning bilish faoliyati qamrab olgan 
bilish ob’ektining ayrim soxalari va tomonlaridir. 
Fanning o`rganish soxasi tobora konkretlashib boradi. 
Тabiatshunoslik fanlarini bilish predmetiga qarab 
botaniqa, zoologiya, geografiya, ixtiologiya va boshqa 
soxalari vujudga kelgandir. Тadkikot predmeti fanlarni 
bir-biridan farqlashga imkon beradigan muxim belgidir. 
Bilish darajalarini shartli ravishda: quyi, yuqori va oliy 
darajaga ajratish mumkin. Bilishning quyi darajasi 
barcha tirik mavjudotlarga xos bo`lib, xissiy bilish 
deyiladi. Хissiy bilish sezgilar vositasida bilishdir. 

---

Insonning sezgi a’zolari (kurish, eshitish, xid bilish, ta’m 
bilish, teri sezgisi) boshqa mavjudotlarda bo`lgani singari 
uning narsalarga xos xususiyat, belgilarini farqlash, 
tabiiy muxitga moslashish va himoyalanishi uchun 
yordam beradi. Bilishning quyi bosqichida sezgi, idrok, 
tasavvur, dikkat, xayol tashqi olam to`g`risida muayyan 
bilimlar xosil qilishga yordam beradi. 
Bilishning yuqori bosqichi faqat insonlargagina xos 
bo`lib, aqliy bilish (ratsional bilish) deyiladi. Agar inson 
o`z sezgilari yordamida narsa va hodisalarning faqat 
tashqi xossa va xususiyatlarini bilsa, tafakkur vositasida 
narsa va hodisalarning ichki mohiyatini bilib oladi. 
Mohiyat hamisha yashirindir, u doimo hodisa sifatida 
namoyon bo`ladi. Har bir hodisada mohiyatning faqat bir 
tomonigina namoyon bo`ladi. Shu boisdan ham hodisa 
aldamchi 
va 
chalKituvchidir. 
Binobarin, 
inson 
sezgilarining biron bir narsa yoki hodisa to`g`risida 
bergan ma’lumotlari xech kachon uning butun 
mohiyatini ochib bera olmaydi. 
Tasavvuf va maschinlik.Tasavvuf va sehr-jodu, agar sirli 
yashirin ilmlarga o'zini bag'ishlashga qaror qilsa, u bilan 
chambarchas bog'liq tushunchalar mavjud. Tasavvuf 
ko'proq tafakkur va qabul qilishdir, va okkultizm 
dunyoga ta'sir qilishning sehrli uslublarini qo'llaydigan 
amaliy faoliyat. Yashirin ilmlar sirli parda bilan 
qoplangan va yopiq jamoatlarda kultga bir necha turdagi 
yashirin tashabbusni taklif qiladi. Qiziqtirgan eng sirli 
tashkilotlar: 

---

"Gul va xoch ordeni" (Rosicrucians) - 1600 yilda tashkil 
etilgan; 
"Oltin shafaq" - XIX asrning sehrli buyrug'i; 
Masonik katta zonalar. Masonlar yoki "masonlar" 
Xudoga "Olamning buyuk me'mori" deb aylanadi. 
Zamonaviy tasavvuf.Tasavvuf va ilm-fan odatda sezgi 
umumiy nuqtasiga ega, ammo agar olim ob'ektiv 
ko'rinishda ifodalanishi mumkin bo'lsa, unda sirli 
ko'rinishi yoki ta'sirlanmaydigan subyektiv tajribasiga 
ishora qiladi. Bu ilm va tasavvuf o'rtasidagi ziddiyatdir. 
Zamonaviy tasavvuf bir necha yuz yillar avvalgi g'oyaviy 
kontseptsiyalarga asoslanib, odamlarning ehtiyojlariga 
qaratilgan mashhur savdo tovariga aylandi. Uydan 
chiqmasdan, biror kishi "boshlash", "ruhiy turmush 
o'rtog'ini jalb qilish", "boylik" bilan shug'ullanishi 
mumkin. 
Sharq tasavvufi bo'limida ta'lim olib borayotgan darrlar, 
zamonaviy tasavvuf deb ataladi. Bu tasavvufiy to'riqalar, 
klassik tasavvufiy an'analarni asoslariga olib kelgan, 
lekin zamonaviy mavzular va mohiyatlarga e'tibor beradi. 
Zamonaviy tasavvuf, globalizatsiya, ma'naviyat va 
dinning birlashishiga asoslangan, shuningdek, insonning 
ma'naviy bozorlarda izlanayotgan jihatlariga muvofiq 
yangiliklarni o'z ichiga oladi. 
Zamonaviy tasavvufda insonning shaxsiy ma'naviyatiga 
e'tibor beriladi va uning ruhiy bozorlarida yangi 
yondashuvlar qidiriladi. Masalan, ilmiyot, psixologiya, 

---

ma'rifat, insoniyat, ekologiya, ijtimoiy muammoslar va 
boshqalar 
bilan 
bog'liq 
mavzular 
zamonaviy 
tasavvufning muhim qismi bo'lib chiqadi. 
Bundan tashqari, zamonaviy tasavvufiy oqitish usullari 
va shakllari ham o'zgarib bormoqda. Internet, ijtimoiy 
tarmoqlar va onlayn resurslar orqali tasavvufiy ma'rifatga 
kirish imkoniyatlari oshib borayotgan. Zamonaviy 
tasavvufiy 
oqituvchilar 
va 
murshidlar, 
yangi 
kommunikatsiya vositalaridan foydalanib, zamonaviy 
obrazda 
shogirdlarga 
yo'nalish 
berishga 
harakat 
qilmoqdalar.Bu bilan birga, zamonaviy tasavvufiy 
adabiyotlar va yozuvlar ham o'zgarib bormoqda. Yangi 
yozuvchilar va shoir va'ziyatidagi avlodlar, zamonaviy 
zamonlarning mavzularini, tilini va uslublarini qo'llab-
quvvatlashadi. 
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati: 
1. Комилов Н. Тасаввуф. - Т.: Movarounnahr" - 
"O'zbekiston", 2009 
2. Abdurahmonov A. Saodatga eltguvchi bilim. - T.: 
Movarounnahr.2003 
3. Usmon Turar.Tasavvuf tarixi.1999 

---

4. Internet manbalari: arxiv.uz, mbaza.uz