Yaşar seyiDLİ, naiLƏ ƏLİyeva, xumar əHMƏDBƏYLİ Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün
Yüklə 4,08 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əkiz növlər Morfoloji cəhətdən bir-birindən fərqlənməyən qara siçovulun 38 və 42 xromosom yığımlı növləri
96 Morfoloji kriteri – növlərin xarici və daxili quruluşlarında olan fərqlərə görə müəyyən olunur. Adətən, xarici görünüşünə görə bir növü digərindən fərqləndirmək mümkündür. Məsələn, qarağat cin- sinin meyvələrinin rənginə, çiçək qrupunun yerləş- məsinə görə bir-birindən fərqlənən qara və qırmızı qarağat kimi növləri vardır. Morfoloji kriteri çox əlverişli və asan olduğu üçün uzun müddətdir ki, ondan istifadə edilir. Morfoloji əlamətlər heç də həmişə növün təyini üçün etibarlı kriteri olmur. Bəzən bu kriteriyə görə növü fərqləndirmək çətinlik törədir. Müəyyən olunmuşdur ki, bəzən zahiri cəhətdən oxşar orqa- nizm qrupları ayrı-ayrı növlərə məxsus ola bilər. Belə ki, təbiətdə bəzi hallarda bir-birindən morfoloji cəhətdən seçilməyən və yalnız xromosom yığımına görə fərqlənən əkiz növlərə (məsələn, qara siçovulun iki əkiz növü məlumdur) də rast gəlinir. Bundan başqa, bəzən eyni növün erkək və dişi fərdləri, eyni növə mənsub ev göyərçinləri cinsləri, kəpənək və onun tırtılı bir-birindən morfoloji xüsusiyyətlərinə görə kəskin fərqləndikləri üçün onları morfoloji kriteri ilə müəyyənləşdirmək mümkün deyil. Genetik kriteri – növlərin xromosom yığımında olan fərqlərə görə müəyyən edilir. Hər bir növün özünəməxsus sayda, ölçüdə, formada xromosomları olur. Morfoloji cəhətdən bir-birindən fərqlənməyən qara siçovulun 38 və 42 xromosom yığımlı növləri bu kriteri ilə müəyyən edilmişdir. Lakin genetik kriteri ilə də bəzən növü dəqiq müəyyənləşdirmək olmur. Belə ki, sağlam insanda 46 xromosom olduğu halda, Daun sindromu olan insanlarda 47 xromosom olur. Fizioloji kriteri – növlər arasında olan həyat proseslərində, xüsusən çoxalmada olan fizioloji fərqlərə görə müəyyən edilir. Hər bir növ arasında fizioloji təcridlər mövcud olduğundan bir növ digəri ilə çarpazlaşmır, əgər belə çarpazlaşma baş verərsə, alınan nəsil, adətən, dölsüz olur. Lakin təbiətdə bəzən ayrı-ayrı növlərə mənsub fərdlər (sarıbülbül, alacəhrə, qovaq və söyüdün bəzi növləri) çarpazlaşaraq döllü nəsil verdikləri üçün bu kriteri də mütləq olmur. Coğrafi kriteri – hər bir növün müəyyən coğrafi ərazidə yaşaması və coğrafi areal tutmasına əsaslanır. Bununla yanaşı, bəzən kosmopolit (hər yerdə yayılan) növlərə (məsələn, dam sərçəsi, boz siçovul) də rast gəlinir. Həmin növlərin isə dəqiq yayılma sərhədi olmadığı üçün bu kriteri də ayrılıqda özünü doğrultmur. Qarağat növləri Əkiz növlər Morfoloji cəhətdən bir-birindən fərqlənməyən qara siçovulun 38 və 42 xromosom yığımlı növləri 38 xromosomlu 42 xromosomlu Genetik kriteri ilə bəzən növü dəqiq müəyyən etmək olmur. Paxlalıların əksər növlərinin xromosom yığımı 22-dir. Yonca Paxla 97 • IV fəsil • Populyasiya. Növ • 4 Ekoloji kriteri – növün müəyyən ekoloji mühit şəraitində yaşamasına əsaslanır. Növlər müəyyən həyat şəraitində yaşa- mağa uyğunlaşmışlar. Məsələn, dalayıcı qaymaqçiçəyi çəmən və tarlalarda, sürünən qaymaqçiçəyi çay və nohurların kənarında, yandırıcı qaymaqçiçəyi isə bataqlıqlarda bitir. Lakin dəqiq eko- loji uyğunlaşmaya malik olmayan növlərə də rast gəlinir. Bunlara insanlarla birgə yaşayan tarakanlar, milçəklər, siçanlar və ev heyvanları, bəzi alaq otları da aiddir. Bu səbəbdən ekoloji kriteri də bəzən mütləq olmur. Biokimyəvi kriteri – növləri biokimyəvi parametrlərinə, yəni zülal və nuklein turşularının tərkibi və quruluşuna görə fərqləndirməyə imkan verir. Lakin bu kriteri çox əziyyətli və qeyri-universal olduğu üçün öz geniş tətbiqini tapa bilməmişdir. Bundan başqa, bəzən növ daxilində baş verən mutasiyalar (irsi dəyişkənliklər) nukleotidlərin zəncirdən düşməsinə səbəb olur ki, bu da yeni zülalın və son nəticədə yeni əlamətin yaranmasına gətirib çıxarır. Buna görə biokimyəvi kriteri bəzi hallarda özünü doğrultmur. Beləliklə, heç bir kriteri ayrı-ayrılıqda növün təyini üçün kifayət deyil. Ona görə də növü müəyyənləşdirmək üçün bütün kriterilərin cəmindən istifadə etmək la- zımdır. 1. Uyğunluğu müəyyən edin: A) Fizioloji kriteri B) Genetik kriteri C) Morfoloji kriteri D) Coğrafi kriteri E) Ekoloji kriteri F) Biokimyəvi kriteri 2. Əlamətlərin nömrələrini cədvəlin müəyyən xanalarında qeyd edin. 1) kələm hüceyrələrinin nüvəsində 18 xromosom olur 2) adi şam işıqsevən bitkidir 3) qış sükunəti zamanı qonur ayının maddələr mübadiləsi zəifləyir 4) ağcaqayının yarpaqları sadədir, damarlanması torvarıdır 5) insan qanında qlükozanın miqdarı 80–120 mq/dl (1dekalitr=10l); 6) ağ ayı arktik zonada yaşayır 7) şimpanzenin hüceyrələrində 48 xromosom olur 8) aptek birəotunun çiçək qrupu səbətdir, dilcikşəkilli çiçəkləri ağ rəngdədir 9) soxulcanın qan-damar sistemi qapalıdır 10) qarğı su hövzələrinin kənarında bitir 11) insanın qanında zülallar plazmanın 7–8%-ni təşkil edir 12) fındıq ağacı erkən yazda çiçəkləyir 13) hemoqlobində bir aminturşunun digəri ilə əvəz olun- ması eritrositlərdə dəyişikliyə səbəb olur Morfoloji kriteri Genetik kriteri Fizioloji kriteri Coğrafi kriteri Ekoloji kriteri Biokimyəvi kriteri ÖYRƏNDİKLƏRİNİZİ TƏTBİQ EDİN VƏ YOXLAYIN a) Zülal və nuklein turşularının tərkibi və quruluşu b) Müəyyən ərazidə yayılması c) Həyat fəaliyyəti proseslərində oxşarlıq d) Xarici quruluşuna görə e) Xromosom yığımı f) Müəyyən mühit şəraitində yaşaması • kriteri • əkiz növlər A ç a r s ö z lə r Yüklə 4,08 Kb. Dostları ilə paylaş:
|