ÖZ
Bu küçük makalede Kindî’nin posoloji ve psikofizik
bilimlerinin kurucusu olduğu ve onun E.H.Weber-G.
TH. Fechner gibi bilginlere
kadar birçok Müslüman ve
batılı bilginlere olan etkisini anlattık.
Anahtar Kelimeler: Kindî, Posoloji, Psikofizik,
E.H.Weber ve G. Th. Fechner.
2018
·
SA
YI:2
·
SA
YF
A 25-32
POSOLOJİ’NİN VE
PSİKOFİZİK’İN KURUCUSU
OLARAK EL-KİNDÎ
AL-KINDI AS THE FOUNDER
OF POSOLOGY AND
PSYCHOPHYSICS
ABSTRACT
In this small article, we
handled al-Kindî as the
founder of the posology
and psychophysics, and
his
influence upon mus-
lim and western thinkers
incuding Weber and
Fechner.
Key words: El-Kindî,
Posology, Psychophysics,
E.H.Weber ve G. Th.
Fechner.
MEHMET BAYRAKDAR
PROF. DR.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAK.
DİYANET İLMÎ DERGİ
·
CİLT: 54
·
SAYI: 2
·
NİSAN-MAYIS-HAZİRAN 2018
26
Giriș
B
u makalemizde, ilk Müslüman filozof ka-
bul edilen el-Kindî’nin (796-866) bilime
olan katkılarından
birisini konu edinece-
ğiz. Bu onun, makalenin başlığına da yansıtıldığı
gibi posoloji ve psikofizik bilimlerinin kurucusu
ve E.H. Weber (1795-1878) ve G.Th. Fechner
(1801-1887) gibi alanın batılı modern bilim
adamlarının öncüsü olmasıdır. Nitekim Weber
Kanunu ve Fechner Kanunu veya birlikte We-
ber-Fechner kanunu denen kanunların basit şekli-
ni Kindî önceden vaz etmiştir. Bu konu hakkında
daha önce çok kısa olarak bazı bilgiler vermiştik
1
;
şimdi bu özel sayı vesilesiyle
daha geniş bilgi
vermek istiyoruz. Yanlış anlaşılmaması için bura-
da bir açıklık getirilmelidir. Modern adlar olan
posoloji ve psikofizik adlarına karşı gelebilecek
Arapça adları veya kavramları Kindî kullanma-
mıştır. Bu adları kullanmaksızın posoloji ve psi-
kofizik yapmıştır. Kindî’nin bilime katkılarını,
Rönesans döneminin ünlü İtalyan matemetikçisi,
fizikçisi ve hekimi Gerolamo Cardano (1501-
1576) kendi zamanına kadar 12 önemli bilginden
bahsederken onlardan birisi olarak Kindî’yi saya-
rak gösterir.
2
Böylece o, Kindî’nin bilimsel katkı-
larını takdir eden ilk batılılardan olmuştur.
Okuyucuların bazılarının posoloji ve psikofi-
zik hakkında bilgisi olmayabileceğini düşünerek,
önce çok kısa olarak posoloji ve psikofizik üze-
rinde duralım.
Posoloji ilmini, çok kısa olarak
bileşik ilaçların yapımında ilacı oluşturacak mad-
delerin miktarlarını belirleme ve ilaç yapımı ilmi
şeklinde tanımlayabiliriz. Psikofizik, fiziksel
olaylar ve psikolojik olaylar arasındaki kemiyet-
sel ilişkileri konu edinen bir bilim dalıdır; bir
yönüyle fiziğin, diğer
yönüyle psikolojinin alt
1
Mehmed Bayrakdar, “İslâm ve Bilim”,
Pey amberimiz
sav zel Sayısı, Muradiye E itim- ilim-Kültür-Sanat
Der isi, 2011, sy. 25-26 (2011): 54.
2
Gerolamo Cardano,
De Subtillitate, Paris, 1550, lib.
XVI, 246 b.
POSOLOJİ’NİN VE PSİKOFİZİK’İN KURUCUSU OLARAK EL-KİNDÎ
27
alanıdır. “Psikofizik” terimi, ilk defa Alman bilgin Gustav Theodor Fech-
ner tarafından 1860 yılında ortaya atılmıştır. Bu kısa tanımlardan sonra
esas konumuza geçebiliriz.
İbn Nedim’in Fihrist’inde Kindî’yi yazarı olarak gösterdiği 22 tıp ve
eczacılık kitabını zikredilmektedir. Ancak bazı modern araştırmacılar Kin-
dî’ye ait 30 adet tıp risalesi tespit etmişlerdir.
3
Onlardan birisi ve en önem-
lisi, bileşik ilaçların yapımıyla ilgilidir ve “Risâle fî Ma’rifeti Kuvâti’l-Ad-
viyati’l-Murakkaba” (Bileşik İlaçların Kuvvetlerini Bilme Risalesi) adını
taşımaktadır. Kindî, tıpla ilgili diğer eserlerinde Hipokrat ve Galen (Gali-
nus, Calinûs) gibi Yunanlı bilginlerin görüşlerini anlatmışt ve onlar üzerine
yorumlar yapmıştır; ancak söz konusu bu kitabında Kindî tıpta ve eczacı-
lıkta devrim sayılabilecek kendisine has yeni fikirler ortaya atmıştır. Başta
kitabın Arapça metnini ilk defa yayınlayan ve Fransızca çevirisini yapmış
olan on Gauthier olmak üzere birçok tıp tarihi uzmanı kişiler, Kindî’yi
posolojinin ve psikofiziğin kurucusu, Weber ve Fechner’
in öncüsü olarak
kabul etmişlerdir.
4
Kindî’nin yeniliği nedir Kindî, ilk olarak, Bileşik İlaçların Kuvvetleri-
nin Bilgisi adlı eserinde, bir hastalığı iyileştireceği düşünülen ve birden
çok maddenin karışımından oluşacak bileşik ilacın, maddelerin karışım
oranlarının, yani modern ifadeyle ilacın dozajının belirlenmesinin gerekli-
liği üzerinde durmuştur. İkinci olarak, fizik yasası gereği, alınan ilaç bede-
ne bir etki yapacaktır, beden de ilaca karşı bir tepki gösterecektir; bunun
için etkilerin ve tepkilerin alt ve üst eşiklerinin belirlenmesini önerir. Bura-
da ilaç, uyarıcı durumundadır. Bu ikinci
husus o kadar önemlidir ki, Kin-
dî’ye göre aynı ilaca bedenler farklı tepkiler verebilir, aynı ilaç bir bedeni
iyileştirirken, diğer bir bedeni tam olarak iyileştirmeyebilir. İşte bunun için
Kindî’ye göre, bedenlerin tepki alt ve üst eşiklerinin tespit edilmesi gerek-
lidir. Eğer ilacın etki eşikleri, bedenin tepki eşikleri içinde olursa, ilaç be-
deni
iyileştirir; aksi takdirde ilaç tam olarak şifa vermez.
Peki dozaj ve söz konusu etki - tepki nasıl belirlenecektir Basit bir ya-
nıtla bu, farmakolojiye matematiğin, geometrinin ve logaritmanın uygu-
lanmasıyla olur. Kindî de, kendinden önceki Galen gibi bilginlere uyarak,
3
Sterpellone . ve Elscheikh M. S.,
Medicina Araba (Saronno: 1995), 44-46.
4
Gauthier .,
es Ant c dens Gr co-Arabe de la Psycho-physi ue (Beyrut: 1939),
10-27; S. Hamarneh, “Al-Kindî, A Ninth-Century Physician, Philosopher, and Sco-
lar”, Medical History 9, sy. 4 (1965): 337; P, Prioreschi,
A istory of Medicine
(Omaha: 2001), 4: 229-233; D. N. Hasse,
Success and Suppression Arabic Sciences
and Philosophy in the Renassance, (Harvard U. Press, 2016), 338; G. N. Atiyeh,
“Al-Kindî”,
Encyclopaedia of the istory of Science, Technolo y and Medicine in
Non- estern ulture, ed. H. Selin, (1997), 484; T. Abboud,
Al-Kindî, the Father of
Arab Philosophy (New York: 2006), 75.