• X X asr tajribasi ogohlantiradi:
— a n iq sinflarga b o d in g an davlat m avjud bod m ay d i;
25
A.V. Vahobov. T.S. M alikov
— turli ijtimoiy tuzilmaga ega b o ig an davlatlar bir tarixiy davrda
bo‘lishi mumkin;
— bir ijtim oiy-tarixiy tu zu m d an ikkinchisiga o ‘tish asrlar
davom ida sodir b o ‘lishi m um kin;
— faqat ijtimoiy tuzilm a va texnologiyalarning emas, balki
m oliyaning ham eksport qilinish ehtim oli mavjud.
N atural m unosabatlar ustunlik qilgan paytlarda hatto nisbatan
rivojlangan m am lakatlarda ham pul o ‘zining barcha funksiyalarini
bajara olmagan. Shunga mos ravishda pul m unosabatlarining tizimi
sifatida moliya ham keng umumlashib ketgan emas. Ibtidoiy-jam oa
tuzum ining xo‘jalik tuzilmasi to ‘g‘risida aniq m a’lum otlar yo'qligi
uchun taxm in qilish mumkinki, doimiy davlat apparati ana shunday
davlatningldaromadlari va xarajatlarini shakllantira olmagan. Davlat
apparatining shakllanishi, unga tegishli b o ‘lgan funksiyalarning
kengayishi, xususan, doim iy q o ‘shinlarga asos solinishi, y o ‘l
qurilishining jorish etilishi bilan m oliyaning roli oshib borgaii\
Q uldorlik davlatlari darom adlarining asosiy m anbalari kontribu—
siyalar, harbiy o ‘ljalar, natural soliqlar va boshqalar hisoblangan.
M a ’lum bir m am lakatda m a ’lum bir davr m obaynida aholining
qandaydir guruhlari pul ko‘rinishidagi soliqlarni to ‘lagan b o ‘lishi
mumkin. Snunga qaramasdan, quldorlik tuzurhida pul ko‘rinishidagi
soliqlar faqat tasodifiy ko‘rinishga ega edi. Xuddi shuningdek, natural
xo‘jalik yuritishga asoslangan feodalizmda ham pullik soliqlar ustuvor
bo ‘la olmas edi.
< S h u n i tu s h u n i s h m u h im k i, ja m i y a t n i n g t o v a r - p u l
mimosabatlariga o ‘tishi munosabati bilan iqtisodiy kategoriya sifatida
moliya umumiylikxususiyatiga ega bo‘ladi. Biroq hatto ana shunday
sharoitda h am davlat ehtiyojlarini qondirishning pulga bog‘liq
bo'lm agan usullari saqianib qolishi mumkin. Buning m um toz misoli
sifatida yoppasiga harbiy m ajburiyatni k o ‘rsatish m um kin.
M oliyaning tarixiy xarakterga ega ekanligi h ar qanday davlat
o ‘z fu n k siy a la rin i a m alg a o sh irish i u c h u n z a ru r fo n d la rn i
shakllantirish va ulardan foydalanish tizim ini yaratadi, degan
xulosani chiqarishga im kon beradi. B unda fondlarni shakllantirish
va u lard an foydalanish shakllari va m etodlari bir-biridan keskin
farq qilishi m um kin. Biroq fondlarni shakllantirish m anbalari
26
------------------------------------------------------------- МйНт
cheklangan va hech bir davlat o ‘z ehtiyojlarini qoplash u chun
darom adlarning yangi m anbalarini ixtiro qilishi m um kin emas. Bu
yerda gap undirish shakllari emas, balki uning o b ’ektlari to ‘g*risida
ketayapti. Ana shunday ob’ektlar sifatida har doim m ulk va darom ad
maydonga chiqadi. Undirish shakllari to ‘g‘risida gapiriladigan b o ‘lsa,
u holda hatto qadimgi grek davlatlaridayoq to'g'ri (bevosita) soliqlar
bilan birgalikda egri (bilvosita) soliqlar ham paydo bo'lgan. T o ‘gbri
(bevosita) soliqlar yer va m ol egalaridan olingan. U rush davrlarida
esa mulkiy soliq joriy etilgan. Egri (bilvosita) soliqlar bojxona bojlari
va savdoga solingan soliq shakllarida m aydonga chiqqan.
R im imperiyasida armiya u chun pulli to ‘lanm alar (yollanm alar
va ofitserlar uchun) joriy etilgan. Bu va shunga o'xshash boshqa
ehtiyojlar (tam oshalarni tashkil etish, ishsiz fuqarolarga yordam
ko‘rsatish va boshqalar) pulli xarajatlarni talab etgan. Shuning uchun
ham harbiy o ‘ljalar va kontributsiyalarga qo'shim cha ravishda pulli
soliqlar joriy etilgan. Q ulni sotish va sotib olish u ch u n to ‘lanadigan
soliq a n a sh u n d ay so liq larn in g d a stlab k isid ir. N o o z iq -o v q a t
buyum larini sotganlik u chun (1% m iqdorida) h am soliq undirilgan.
U ru sh lar davrida h a r b ir fuqaro m o l-m u lk d an u n d irilad ig an
favqulodda soliq to ‘lagan. 5% m iqdorida undiriladigan m erosdan
olinadigan soliq joriy etilgan. Ijtim oiy tuzum sifatida feodalizm
qullarga egalik qilish yoki patriarxal asosda rivojlangan. Biroq bu
yerga xususiy egalik va dehqonlarning krepostnoyligiga asoslangan
ijtimoiy tuzum ga keskin ta ’sir ko‘rsatm agan. K repostnoy (birikti—
rilgan) dehqonlar yo‘q joyda feodalizm ham mavjud b o ‘lmagan.
H ar bir m am lakatda m arkazlashtirilgan hukum atning roli va
uning funksiyalari feodallarning ta ’siri ostida belgilangan. Feodal
o ‘zi egalik qiladigan joy chegaralari doirasida o ‘z soliqlari tizim ini
joriy etgan. M arkaziy hokim iyat xo'jalik hayotiga, xususan, aholini
soliqqa tortish m asalalariga faqat feodal bilan muvofiqlashtirilgan
chegara do irasid a aralashuvi m um k in edi. Y evropada feodal
tarqoqlikka salb yurishlari oqibatida ritsarlarning kuchsizlanishi
tufayli b arh am berilgan8. A lohida olingan davlatlar o ‘rtasidagi
8 Afsuski, 0 ‘rta Osiyodagi vaziyat b a’zi bir ob’ektiv va sub’ektiv sabablarga ko‘ra
tegishli mutaxassislar tomonidan yetarli darajada tadqiq etilmaganligi va mavjud manbalar
ustida ishiashning juda murakkabligi munosabati bilan masalaning bu jibatlariga o ‘Z
27
A.V. Vahobov, T.S. M alikov
urushlar boshqalarga nisbatan tajovuz tufayli boyigan mamlakatlarda
qirollik hokimiyatini mustahkamlagan. Yer egalarini saqlashga sarf
qilingan to‘lovlardan tashqari dehqonlar yo‘llar, qasrlar, qal’alar
qurish va armiyaga xizmat qilish bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa ishlarni
ham bajarishga majbur boMganlar. Hunarmandlar feodal va shahar
hokimiyatlariga soliqlarni faqat buyumlar bilan emas, balki pul
shaklida ham to‘laganlar. Savdogarlar feodalga sovg'alar va daromad
to‘lovlaridan tashqari tranzit va boshqa bojlarni ham to‘laganlar.
0 ‘rta asrlarning boshlarida har bir hukmdor o ‘z soliqlari va
o ‘lponlarini joriy etgan. Hatto davlatning ichida ham soliq va
o 'lp o n la rn i unifikatsiya qilish to ‘g ‘risida gap b o ‘lm agan.
Absolyutizmning mustahkamlanishi va ishlab chiqarish kuchlarining
rivojlanishi pulli soliqlarga o ‘tishga olib keldi. Jamiyatda tovar
munosabatlari qancha yuqori bo‘lsa, pulli soliqlarning salmog‘i ham
shuncha kattalashib borgan. Feodalizmning o ‘rta va so‘nggi
davrlariga xos bo‘lgan yagona umumiy belgi sifatida sotib olish
tizimining mavjudligini e’tirof etish lozim. Sotib oluvchilar xazinaga
kelishilgan yoki qayd etilgan summani to* lab, daromadlarning katta
qismini o‘z ixtiyorlarida qoldirganlar. Shuning uchun ham sotib
oluvchilar, savdogarlar, hunarmandlar feodal munosabatlami buijua
m unosabatlariga aylantirishda asosiy m anfaatdorlar shaklida
maydonga chiqqanlar.
Soliqqa tortishning sotib olish tizimi sotib oluvchilarning qo‘lida
katta miqdordagi pul resurslarining to‘planishiga imkon berdi. Ular
zavodlar, fabrikalar va banklarning birinchi m ulkdorlariga,
burjuaziyaning birinchi vakillariga aylanganlar. Turli soliq imtiyozlari
va preferensiyalari, to‘siqli bojxona bojlari va soliq immunitetlari
kapitalning jamg‘arilishiga olib keldi. Ishlab chiqarish kuchlarining
rivojlanishi bilan jamg‘arilgan kapital endigina tug'ilib kelayotgan
sanoat sari yo‘l olib, kapitalistik munosabatlarning rivojlanishiga
o ‘z ta ’sirini ko‘rsatdi. Va nihoyat, hukumat, uzluksiz feodal
urushlarini olib borib, qurol-yaroq, harbiy inshootlar, flotni qurish
uchun buyurtmachi sifatida maydonga chiqib, M Dni soliq tizimi
Dostları ilə paylaş: |