Z. M. Bobur nomidagi andijon davlat universiteti umumiy pedagogika

5.Rag’batlantirish metodlari
Rag’batlantirish (stimullash) deganda, fikrlashga, his etishga va faoliyatga jalb etish, turtki berish, kuch berish tushuniladi. U yoki bu omilning o’quvchi shaxsiga ta’sirini mustahkamlash va kuchaytirish maqsadida stimullovchi metodlar qo’llaniladi va bularning ichida eng ko’p qo’llaniladigani musobaqalarni rag’batlantirishdir.
Ushbu guruh metodlari tarbiyachi foydalanadigan juda ham nozik qurolki, u tez o’zgaruvchan xarakterga hamda doimiy rivojlanishdagi, bir vaqtning o’zida ham effekt javob kuchiga, ham effekt ta’sir kuchiga ega bo’lib, shaxs bilan muloqot davomida qo’llaniladi. SHuning uchun ham ushbu metoddan foydalanuvchining obro’si alohida ahamiyat kasb etadi. Mazkur guruh metodlaridan foydalanishda ularning harakat mexanizmi har tomonlama o’rganilgan va tajribada ko’p sinovdan o’tkazilgan bo’lishi kerak.
Qadimdan xalqimizda turli sport o’yinlari (uloq, kurash, dasta-chikaldak, chovgon singari), askiya payrovlari kabilardan bolalarni tarbiyalashda juda ustalik bilan foydalanib kelingan.
Hozirgi davrda ham musobaqalardan mehnat, ijtimoiy faoliyat, o’qishda eng yaxshi natijalarga erishish uchun, orqada qolayotganlarni ilg’orlar safiga ko’tarish, turli ijodiy faollik, tashabbus, ijodkorlik, mashuliyat va o’zaro hamkorlikni rivojlantirish maqsadida foydalaniladi.
Odatda, musobaqalarni turli sinflar o’rtasida eng yaxshi o’zlashtirish bo’yicha o’tkazish, shuningdek, eng ko’p sher yodlash, eng ko’p misol yechish, eng yaxshi taklif, eng toza daftar, eng pokiza kitob, eng ko’p daraxt, gullar o’tqazish, sinfni namunali saqlash kabi yo’nalishlarda o’tkazish maqsadga muvofiq.
Musobaqalar, odatda, guruhlar o’rtasida, yakka tartibda, jamoalar orasida o’tkaziladi.
Musobaqalarni tashkil etish va o’tkazish davomida oshkoralik, aniqlik, natijalarni qiyoslash, halollik, do’stlik, ilg’or tajribalarni amaliyotda qo’llash va rag’batlantirish qoidalariga amal qilish kerak.
Rag’batlantirish - ayrim o’quvchilar yoki jamoalar xulqi va faoliyatini jamoatchilik tomonidan ijobiy baholash usuli hisoblanadi. Uning stimullovchi roli o’quvchi tomonidan bajarilayotgan va amalga oshirilayotgan ishning hayotdagi talqinini jamoatchilik tomonidan tan olinishidir. O’quvchi bunday bahodan qoniqish hosil qila borib, unda o’zidagi kuch, imkoniyatga ishonchi ortadi. SHuni nazarda tutish kerakki, mahqullash va rag’batlantirish har doim ham, hamma yerda ham bir xil natija beravermaydi. Rag’batlantirishning tarbiyaviy ahamiyati tarbiyaviy ishning natijasidagina emas, balki uni keltirib chiqaruvchi motiv va faoliyat usullarida hamda baholanib borilishida ko’rinadi. Bolani o’z intilishlarining moddiy rag’batlantirilishi emas, balki tarbiyachi tomonidan mahqullanishi qimmatli ekanligiga o’rgatib borish kerak. Ozgina qilingan ishga ham mukofot kutishdan yomoni yo’q.
Rag’batlantirishga, ayniqsa, yetarli darajada qathiyatli bo’lmagan bolalar ko’proq muhtoj bo’ladi. Rag’batlantirish metodidan kichik va o’smir yoshidagi bolalar tarbiyasida foydalanish yaxshiroq samara beradi. CHunki bu yoshdagi bolalar o’z xulqi va faoliyatini baholashga o’ta sezgirlik, chanqoqlik bilan qaraydilar. O’qituvchi ortiqcha erkalatib yuborilgan yoki e’tibordan chetda qolgan o’quvchilarga alohida diqqatini qaratmog’i zarur. Rag’batlantirishning tarbiyaviy ta’sir kuchi ko’pchilik tomonidan obhektiv qo’llab-quvvatlanishiga bog’liq.
Rag’batlantirishning ko’plab usullari mavjud bo’lib, shulardan, mahqullash, maqtash, ishonch bildirish, qayd etish, buyruq yo’li bilan minnatdorchilik bildirish, ko’pchilik oldida mukofotlash, rasmga tushish va boshqalarni keltirish mumkin.
SHuningdek, xalqimiz pedagogik tajribasida yana hali nazariy asoslashni taqozo etadigan juda ko’plab rag’batlantirish usullari mavjudki, ularni aniqlab, tarbiya tizimida unumli foydalanish imkoniyatlarini ochib berishni talab etiladi.
Pedagogika nazariyasi va amaliyotida jazolash metodiga nisbatan qarashlar bir-biriga zid. Qadimdan ota-bobolarimiz bu metodning samarasi kam ekanligini aytib kelganlar. Lekin, shu bilan birga, jazolash shunday tarbiya metodiki, u bolani ijtimoiy mehyor va qoidalarga, odob va axloqqa zid mahlum salbiy xatti-harakatlardan qaytarish, uning xulqini o’zgartirish usuli sifatida qo’llanilib kelinadi.
Jazolash bola xulqiga o’zgarishlar kiritadi, uning qaerda va nimada xato qilganligini anglab yetishiga, o’zidan qoniqmaslik, uyat hissining shakllanishiga yordam beradi.
Jazo bolaga ma’naviy, ruhiy, axloqiy yoki jismoniy jihatdan ziyon yetkazmasligi zarur. SHuningdek, shaxsni kamsitish, ko’pchilikdan yotsirash, qochish kabi sifatlarning, egoistik qarashlarning yuzaga kelishiga olib kelmasligi kerak.
Har qanday jazo u yoki bu harakatlarni keltirib chiqaruvchi sabablarni tahlil qilish, isbotlashdan iborat. Tasodifan yoki o’ylab qilingan harakatlarni bir-biridan ajrata bilish, ushbu kamchilikni keltirib chiqaruvchi motivlarni tez ilg’ab olish va baho berish tarbiyachidan pedagogik sezgirlik va mahorat talab qiladi.
Hech qachon taxminan, bilmay yoki ataylab jazolamaslik zarur.