Z. M. Bobur nomidagi andijon davlat universiteti umumiy pedagogika

Aqlli odam egallagan bilimlarga amal qilib qanday faoliyat yuritishni biladi. Dono odam nima qilmahslik kerak ekanligini ham biladi. Yahni, aqlli odam muammoli vaziyatdan oson chiqib ketsa, dono odam bunday holatga umuman tushmaydi.
Aqlli odam - bu buyuk yaratuvchilikka, olamni obod qilishga, kishilarning mushkulini oson qilishga, jamiyat va davlat taraqqiyotiga munosib hissa qo’shishga, odamlar o’rtasidagi insonparvarlikni yuksaltirishga xizmat qilib, o’zini ham inson kamoloti bosqichlariga erishishga surunmay, to’qnashmay borishini tahminlay oladi va ular bugungi yoshlarimiz tarbiyasida ibrat-namuna bo’ladi.
Dono odam - bu aql-zakovatli bo’lishi bilan birga, oqil va donishmand inson.
4. Talaba-yoshlarga aqliy tarbiya berishda intellektual mulkka tegishli tushunchalardan foydalanishga e’tiborni qaratish.
Talaba-yoshlarga aqliy tarbiya berish ong, fikr, ilm, tafakkur, idrok qilish kabi tushunchalarning mazmun-mohiyatini bilishni talab qiladi va bular o’z navbatida talaba-yoshlarga aqliy tarbiya berishda-gi ma’lumotlartushunarli hamda ishonchli bo’lishiga imkoniyat yaratadi. SHu sababli ham bilish haqidagi tushunchalar va ularning o’ziga xos xususiyatlari to’g’risida qisqacha ma’lumotlarni keltiramiz.
Mahlumki, fan - dunyo (tevarak, atrof-muhit) haqidagi obhektiv bilimlar majmuyi. Bilimlar esa o’qish, o’rganish va tajriba yoki amaliyot orqali shakllanadi.
Bilim tushunchasi keng qamrovli, shu sababli uning tahriflarini har xil ko’rinishda uchratish mumkin, ammo ularda ifodalanayotgan mazmun-mohiyat umumiydoir. Ulardan bahzilarini keltiramiz.
«Bilim - kishilarning tabiat va jamiyat hodisalari haqida hosil qilingan ma’lumotlaridoir va yana bilim obhektiv borliqning inson tafakkurida aks etishidoir».
«Bilim - ijtimoiy moddiy va ruxiy faoliyatning mahsuli: obhektiv xususiyatlar va olamning tabiiy va insoniy aloqalarning belgili shakldagi ideal ifodalanishi».
«Bilim - odamlarning predmetlar va jamiyatni bilish (tasavvur etish, tushunish) mahsuli».
«Bilim - tabiat, jamiyat va tafakkurning qonuniyatlari to’g’risidagi ilmiy tushunchalarning yaxlit va tizimlashtirilgan yig’indisidoir».
Bu tahrif umumnazariy qoidalar asosida ifodalangan tahrifdoir va uning yordamida ilmiy bilim haqida ham tushuncha hosil qilinadi.
Bilimlarga quyidagi talab qo’yiladi:
1. Bilimning tushunarliligi - bu sifat ta’lim oluvchilar tomoni-dan bilimlar o’rtasidagi aloqasini tushunishlarida, muhim va asosiy bo’lmagan aloqalarini ajrata bilishda, bilim olish usullari va tamoyil-larini bilishda aks etadi.
2. Bilimni tushunish - bu o’zlashtirish va boshqa ko’rsatkichlarni sintez qiluvchi yakuniy natijalarni ifodalovchi birmuncha umumlashgan sifatdoir. U bilimning chuqurliligi, mukammalligi vatizimlanganligiga qarab bir bilimning o’zi turlicha tushunilishi, ifodalanishi va undan foydalanilishi mumkin.
3. Bilimning mukammalligi - buni aniqlash uchun tushunchaning barcha belgilari va ularning bir-biri bilan aloqasini ajratish kerak.
4. Bilimning teranligi - buning uchun u yoki bu tushunchalar va ular o’rtasidagi o’zaro aloqalarini hamda ulardagi muhim belgilar sonini aniqlash lozim.
5. Bilimning operativligi (tezkorligi) - bu o’rganilgan bilimlar o’zgarishi mumkin bo’lgan ko’p variantli vaziyatlarni taqdim etish bilan va ulardagi qarorlar qabul qilishni o’z vaqtida bajarish bilan aniqlanadi.
6. Bilimning ixchamliligi - buni tekshirish topshiriqni hal qilishda bir necha usullarni uyushtirish yoki o’xshash masalalarni hal qilishda bir shaklda bo’lmagan yondashuvlar ichidan masalaga qulay va mosini tanlash orqali amalga oshiriladi.
7. Bilimning aniqligi va umumiyligi — umumlashtirilgan bilim­ning aniq namoyon bo’lishini ochib berish mahorati, aniq bilimlarni umumlashtirish ostida yakunlash, xususiylikdan umumiylikka (induksiya) o’tkazish qobiliyatini aniqlash bilan tekshiriladi.
8. Bilimning tizimiyligi — buni topshiriqlarni tushunchaning ierarxiyasini aniqlashdagi ularning izchilligi, o’zaro bog’liqligi tizimi bilan tekshiriladi.
Demak, bilimlar inson aqliy faoliyatining doimo rivojlanib, takomillashib boruvchi jarayoni bo’lib, insonni yaratuvchilikka, ijodkorlikka undaydi va natijada ularda ilmiy bilimlar tizimi yaratiladi. Kundalik hayotda «bilish», «bilim» kabi atamalar ko’plab uchrab turadi.
Umuman bilish deganda jarayonning harakatdagi bahzi holatini, muayyan predmetlardagi qandaydoir voqealarni amalga oshirishni, bahzi jarayonlarning kechishi va boshqa holatlarini tavsiflovchi inson faoliyati mahsuli tushuniladi.