263
atmosfer çöküntül rinin kimy vi t rkibidir. Çünki atmosfer qarı an bütün
komponentl r atmosfer çöküntül ri vasit sil yuyularaq
torpaq v s th
sularına daxil olurlar.
Atmosfer havasına daxil olan z r rli qarı ıqlardan kükürd qazı, azot
oksidl ri, karbon oksidl ri, freonlar, metan ekosistem t hlük tör d n bir
sıra qlobal probleml rin meydana çıxmasına s b b olurlar. Göst ril n
(qlobal) komponentl r il atmosferin qlobal çirkl nm si qlobal iqlim d -
yi m l rin , stratosfer ozonunun parçalanmasına v ya ı ların tur uluq xas-
s si k sb etm sin g tirib çıxarırlar.
Müasir dövrün v yaxın g l c yin n k skin qlobal probleml rind n
biri
atmosfer çöküntül rinin, torpaq örtüyünün, yerüstü v qrunt sularının
getdikc artan tur ula ması problemidir.
nsanın t s rrüfat, xüsus n d onun müasir s nayenin gur inki afı
dövründ n sonrakı f aliyy ti kükürd, azot v karbon oksidl rinin küllü
miqdarda emissiyası il mü aiy t olunur. Atmosfer daxil olaraq, bu
oksidl r xeyli uzaq m saf l r aparılır, su il qar ılıqlı t sird olur v sulfit,
sulfat, nitrit, nitrat, karbon tur ularının qarı ıq m hsullarına
çevrilir, ’’tur
ya ı lar’’ klind quruya tökülür, bitki v sularla qar ılıqlı t sir girirl r.
Atmosferd bu birl m l rin
sas m nb l ri s nayed ,
h r
t s rrüfatında, n qliyyatda, k nd t s rrüfatında, m i td da kömürün,
neftin, qazın yandırılmasıdır.
lb td , tamamil t bii m n li,
lakin tur
xass da ıyan atmosfer çöküntül ri d mövcuddur. M s l n, aliml rin
hesablamalarına gör , tur xass da ıyan atmosfer ya ıntılarının
m l
g lm sin g tirib çıxaran qazların t bii emissiyası ild
270-290 mln. ton
t kil edir. Bel xass li ya ıntılar torpaqların üzvi tur uları il birlikd me
v me sonrakı torpaqların t bii tur ulu unun inki afında mühüm rol
oynayırlar. Lakin insanın t s rrüfat f aliyy ti kükürd, azot oksidl rinin,
hidrogen sulfidinin atmosfer daxil olmasını, dem k olar ki, iki d f d n
çox, karbon qazının
is atmosfer
264
atılmasını ölçüy -g lm z d r c d artırdı. Atmosfer daxil olan karbon
qazının miqdarı ild t xmin n 20-25 milyard tona çatır. T bii ki, bu
atmosfer çöküntül rinin tur ulu unun yüks lm sind özünü göst rir.
T bii tur u m l g tir n madd l rin tipik nümay nd si kimi karbon
dioksidi göst rm k olar. Onun suda h ll olması bel bir reaksiya t nliyil
ifad olunur:
CO
2
+H
2
O=[CO
2 ·
H
2
O]
Bu, tarazlıq halında olan dön r reaksiyadır. Bel tarazlıq halında olan
sulu m hlulda 20°C temperaturda hidrogen
ionların qatılı ı 2,5·10
-6
mol/L, pH is 5,6-ya b rab r olur:
pH–lg[H]=– lg 2,5 · 10
-6
=
=–(lg 2,5+lg·10
-6
)=6 – 0,398=5,6
Atmosfer çirkl nm diyi halda, atmosfer ya ıntılarında pH göst ricisi
5,6
olur. Odur ki, karbon qazının m l g tirdiyi birl m l r tur ulu ya ı ların
m l g lm sind o q d r d rol oynamırlar.
Tur xass li atmosfer çöküntül ri Yer s thin dü n zaman bitkil rl ,
göll rin, çayların yerüstü sularıyla, h mçinin torpaqlarla mür kk b qar ılıqlı
t sird olurlar. Bu qar ılıqlı t sir reaksiyaları ild n-il t krarlanaraq
qurunun v suların ekoloji sisteml rind
lveri siz d yi ikl r g tirib
çıxararlar.
Tur xass li atmosfer çöküntül rin «tur ulu çöküntül r», «tur ulu
ya ıntılar» v yaxud da «tur ulu ya ı lar» deyirl r.
Mühit s rb st hidroqen ionları ver n ya ı ları tur ulu ya ı lar
adlandırırlar. Bu v ya ba qa mühitin (ad t n
sulu m hlullar n z rd
tutulur) tur ulu u s rb st hidrogen ionlarının (H+) mövcudlu u il
rtl nir. S rb st hidrogen ionlarının t siri özünü yalnız s th örtükl ri-bitki,
torpaq,
265
s th suları, konstruksiya materialları v s. il bilavasit t masda birüz
verir.
Tur ulu ya ı ların
m l g lm sind
n çox rol oynayan kimy vi
birl m l r antropogen m n li kükürd qazı v azot dioksididir.
Kükürd v azot birl m l rinin bulud v ya ı damcıları il atmosferd n
yuyulması
vv lc onların hiss cik v yaxud da molekulların damcıya
dü m si vasit sil ba verir. Bu is diffuziyaforez, broun diffuziyası,
toqqu ma v z btetm , qazın h ll olması v kondensasiya nüv l rind
damcının m l g lm si mexanizml ri il gedir.
Atmosfer daxil olan kükürd v azot birl m l rinin aerozol halında
olan sas
hiss si H
2
SO
4
,(NH
4
)
2
SO
4
, (NH
4
)
3
H(SO
4
)
2
, NH
4
HSO
4
v NH
4
NO
3
birl m l ri
klind olur.
M lum oldu u kimi, ya ı suyunun pH-nın tarazlıq qiym ti t xmin n
5,6-dır v bu 2,5·10
-6
q/ion/L s rb st hidrogen ionunun qatılı ına uy un
q lir. Bel t rkibli ya ı suyu t rkibin sulfat v azot tur ularının
lav
olunması s rb st hidrogen ionları qatılı ını artırmaqla, onun pH qiym tini
azaldır. Bel likl d , antoropogen çirkl nm n tic sind atmosferd n dü n
ya ıntılar tur uluq xass si göst rir.
Müt x ssisl r bel bir q na t g lmi l r ki,
kükürd v azot oksidl rinin
atmosferd da ınmalarının orta sür ti 20 km/saat olduqda bel , çirkl nm
m nb l rind n 600 km m saf d pH-nın qiym ti 3,8–4 - b rab r olan
ya ı lar dü bil r.
Tur ulu ya ı lar bitkil rin ya ıl kütl l ril t masda oldu u zaman
biotaya bilavasit ,su tutarları v torpaqları oranla dırıb, onların kimy vi
t rkibini d yi dirm kl is , dolayı yolla t sir edirl r.
Tur ulu çöküntül r torpaqlardan a ır metalları yuyaraq onların
toksikliyini artırır, h mçinin torpaqla kalsium v alüminiumun miqdarları
nisb tini (kalsiumun azalmasına