З щðÀ ÀЬÀÉÅÂÀ лизàÌÀÍ B

114
Maqnitlənmiş  cisim  xarici  sahədə  yerləşdikdə  öz  maqnit  sahəsini  yaradır, 
izotop materiallarda bu sahənin istiqaməti xarici sahə istiqamətinə pararel və ya 
antipararel olur. Ona görə də cisimdə maqnit induksiyası xarici və daxili sahə 
induksiyalarının cəbri cəmi kimi təyin edilir.
B=B
0
+B
1
=ϻ
0
H
 
+ϻ
0 
J
m
ϻ
0
=4П.10
7 
H
n
/m – maqnit sabitidir.
Maqnit xassələrinə görə təbiətdə olan bütün materiallar 5 qrupa bölünür:
– 
diamaqnetiklər;
– 
paramaqnetiklər;
– 
ferromaqnetiklər;
– 
antiferromaqnetiklər;
– 
ferrimaqnetiklər.
Maqnit materiallarına 5 müxtəlif maqnit vəziyyəti uyğundur:
– 
diamaqnetizm;
– 
paramaqnetizim;
– 
ferromaqnetizm;
– 
antiferromaqnetizm;
– 
ferrimaqnetizm.
Diamaqnetiklərə 
– 
maqnit həssaslığı mənfi olan və bu parametri xarici maq-
nit  sahəsindən  asılı  olmayan  maddələr  aiddir:  inert  qazlar,  hidrogen,  azot, 
mayelərin çoxu (su, neft və onun məhsulları), bəzi metallar (mis, gümüş, qızıl, 
sink,  civə,  qallium  və  s.),  yarımkeçiricilərin  çoxu  (silisium,  germanium),  üzvi 
birləşmələrin əksəriyyəti, qələvi­halloid kristalları, qeyri­üzvi şüşələr və s.
Diamaqnetiklərin maqnit həssaslığının temperaturdan asılılığı çox zəifdir. Onla-
rın xarakterik cəhəti qeyri­ bircinsli maqnit sahəsindən kənara itələnməsidir. Məsə­
lən: elektromaqnit qütblər arasında şam yandırsaq, onun alovu sahədən kənar laşacaq.
Paramaqnetiklərə 
–
 maqnit həssaslığı müsbət olan və bu parametri xarici 
maqnit sahəsindən asılı olmayan maddələr aiddir.
Paramaqnetiklərdə  atomlar,  hətta  xarici  sahə  olmadıqda  belə,  elementlər 
maqnit  momentinə  malik  olur,  lakin  istilik  hərəkəti  nəticəsində  bu  maqnit 
momentləri  xaotik  paylandığından,  onlarda  maqnitlənmə  sıfra  bərabər  olur. 
Xarici maqnit sahəsi maqnit momentlərinin əsasən bir istiqamətdə yönəlməsinə 
şərait yaradır, istilik enerjisi və maqnit nizamlanmasına əks­təsir göstərir. Ona 
görə də paramaqnit həssaslıq temperaturundan çox asılıdır.
Müsbət  maqnitləşməyə  malik  olduğundan  paramaqnetikləri  qeyri­bircins 
maqnit sahəsinə yaxınlaşdırdıqda ora cəzb olunurlar.
Ferromaqnetiklərə 
–
 qiymətcə böyük müsbət maqnit həssaslığına malik olan 
və  bu  parametri  maqnit  sahə  gərginliyindən  və  temperaturdan  çox  asılı  olan 
mad dələr  aiddir.  Onların  daxilində  atomların  maqnit  momentlərinin  pararel 

---

115
yönəl diyi makroskopik hissələr mövcuddur. Ferromaqnetiklərin əsas xüsusiyyəti 
onların nisbətən zəif maqnit sahələrində doyma halına qədər maqnitlənməsidir.
Antiferromaqnetiklər 
–
 elə maddələrdir ki, onların kristal qəfəslərində tem-
peraturun  müəyyən  aşağı  qiymətlərində  eyni  atom  və  ya  ionların  elementar 
maqnit  momentlərinin  spontan  antiparalel  oriyentasiyası  yaranır.  Onlar  üçün 
temperaturdan çox asılı olan kiçik müsbət maqnit həssaslığı xarakterikdir.
Antiferromaqnetizm  xromda,  manqanda  və  bir  sıra  nadir  torpaq  element­
lərində mövcuddur.
Antiferromaqnetiklərə  keçid  qrupu  metallarının  oksidləri,  halloidləri,  sul­
fidləri, karbonatları və s. bu kimi sadə birləşmələri aiddir.
Ferrimaqnetiklər  elə  maddələrdir  ki,  onların  maqnit  xassələri  kompensa-
siya olunmamış antiferromaqnetizm ilə əlaqədardır. Ferromaqnetiklərdə olduğu 
kimi,  onlar  yüksək  maqnit  həssaslığına  malikdir  və  bu  parametr  maqnit  sahə 
gər gin li yindən və temperaturdan asılıdır. Bununla yanaşı ferrimaqnetiklər fer-
romaqnit materialdan bir sıra mühüm cəhətləri ilə fərqlənir.
Ferromaqnit xassələr metal birləşmələrində, əsasən metal oksidlərində olur. 
Onların arasında ferritlər daha yüksək praktiki əhəmiyyət kəsb edib.
Maqnit materialları kimi elektrotexnikada ferromaqnit və ferrimaqnit mate-
riallar tətbiq edilir.
§2. Maqnit yumşaq materiallar
Şəkil 9. Maqnit yumşaq (a) və 
maqnit (b) materialların histerezis 
ilgəkləri
        Güclü  maqnit  materiallar  kimyəvi  tərkibdən, 
istilik və mexaniki emalın xarak terindən asılı ola-
raq müxtəlif xassələrə malikdir. Koersitiv qüvvəsi 
az, maqnit nüfüzluğu çox olan materiallar, maqnit 
yumşaq  materiallardır.  Koersitiv  qüvvəsi  çox, 
maqnit  nüfüzluğu  az  olan  materiallar  isə  maqnit 
bərk materiallar adlanır. Maqnit yumşaq və maq-
nit bərk materialların histerezis ilgəkləri aşağıdakı 
şəkildə göstərilib (şəkil 9). 
        Maqnit  yumşaq  materiallar  yüksək  maqnit 
nüfuzluğuna,  böyük  koersitiv  qüvvəyə  və  kiçik 
histerezis  itkilərinə  malikdir.  Maqnit  yumşaq 
materiallardan ölçü cihazlarının hazırlanmasında, 
böyük  induksiya  almaq  üçün  transformator  nüvə lə rinin  və  elekt ro maqnitlərin 
istehsalında istifadə edirlər.
Texniki  təmiz  dəmirin  tərkibində  olan  kükürd,  manqan,  silisium  və  digər 
elementlər, az miqdarda olsa da, onun maqnit xassələrinə pis təsir göstərir. Tex-
niki  təmiz  dəmirin  xüsusi  elektrik  müqaviməti  az  olduğundan  maqnit  keçi ri­

---

116
cilərində sabit maqnit seli üçün isti fadə edilir. Çuqunu marten sobalarında və ya 
konvertorlarda saflaşdırmaqla texniki təmiz dəmir almaq olar.
Azkarbonlu elektrotexniki vərəqşəkilli polad texniki təmiz dəmirin növ lə­
rindən biri olub, 0,2­4 mm qalınlığında istehsal olunur.
Tərkibində  karbonun  miqdarı  0,04%­dən,  digər  qarışıqların  miqdarı  isə 
0,6%­dən çox olur. Bu materialın müxtəlif markaları üçün maqnit nüfüzluğunun 
maksimal qiyməti 3500­4500­dən çox, koersitiv qüvvə isə 65­100 A/m­dən az olur.
Xüsusi təmiz dəmirin iki növü var:
–
 elektrotexniki dəmir;
– 
karbonil dəmir.
Elektrotexniki dəmir kükürd turşulu və ya xlorlu dəmirin məhlulunun elekt-
rolizi nəticəsində alınır. Bu halda anod­təmiz dəmir, katod­yumşaq polad löv­
hədir. Katod çökmüş dəmiri yaxşı yuduqdan sonra çıxarıb kürə dəyir ma nında 
xırdalayaraq ovuntu şəklinə salır, sonra vakuumda bişirərək əridirlər.
Karbonil dəmir pentakarbonil dəmirin texniki parçalanmasından alınır.
Fe (CO)
5
= Fe+5CO 
Pentakarbonil dəmir 200ºC­də və 15 MP
a
 təzyiqdə dəmirə karbon oksid ilə 
təsir etməklə alınan mayedir.
Karbonil dəmir xırda dənəciklər şəklində olur ki, bu da ondan preslənmiş 
yüksək tezlikli maqnit nüvələrinin hazırlanmasında istifadə etmək imkanı verir.
Silisium elektrotexniki polad kütləvi tətbiq edilən əsas maqnit yumşaq mate-
rialdır. Poladın tərkibinə daxil edilmiş silisium onun xüsusi müqavimətini artı-
rır, bu da onda yaranan burulğan cərəyan itkilərini azaldır. Silisiumun poladda 
olması,  ondan  karbonun  qrafit  şəklində  ayrılmasına,  poladın  tam  turşusuzlaş-
masına kömək edir.
Əgər silisiumun miqdarı poladın tərkində 4% qədərdirsə, onda onun mexa-
niki xassələri kifayətedici olur, əgər silisium 5%­dən çox olarsa, polad kövrək 
olacaq.
Elektrotexniki poladın sıxlığı və xüsusi elektrik müqaviməti onun silisiumla 
aşqarlanma dərəcəsindən asılıdır.
Maqnit yumşaq ərintilər. Permallaylar dəmirin nikellə və ya dəmirin nikel 
və kobaltla xəlitəsi olub, adətən, molibden, xrom və digər elementlərlə qarışığı-
dır. Permallayların üstün cəhətləri:
– 
zəif sahələrdə çox yüksək maqnit nüfüzluluğuna;
– 
kiçik koersitiv qüvvəyə malik olmasıdır.
Çatışmayan cəhətləri:
– 
maqnit xassələrinin mexaniki qüvvələrə qarşı həssaslığı;
– 
doyma induksiyasının kiçik olması;
– 
qiymətlərinin baha olması.

---