Zamonaviy vositalari

---

76 
OLIY TA’LIMDA TALABALAR BILIMINI NAZORAT QILISHNING 
ZAMONAVIY VOSITALARI 
Axmadova Moxinur Bekmuratovna 
Nizmoy nomidagi TDPU magistranti 
O'quv jarayonida axborotning hozirgi rivojlanish sur'atida qarama-qarshilik 
paydo bo'ladi, bu esa o'qitish muddatlarini saqlab qolgan holda ma'lumotlar 
hajmini oshirishdan iborat. Ilmiy va metodik adabiyotlarda o„quv jarayonini 
optimallashtirish masalalari bilan bir qatorda ushbu jarayon natijalarini monitoring 
qilish masalalarini o„rganishga ham e‟tibor qaratilmoqda. 
Didaktikada "nazorat" atamasi o'quv jarayonining tashqi strukturaviy tashkil 
etilishi nuqtai nazaridan ushbu jarayonning bir qismi yoki uning bo'g'ini sifatida 
belgilanadi. “Nazoratning o„z vaqtida olib borilishi o„qitish va o„qitishdagi 
muammolarning oldini oladi, ta‟lim jarayonini yaxshiroq tashkil etish va tartibga 
solishga yordam beradi” [1, 133-b.]. 
Olimlar nazorat maqsadini turlicha talqin qiladilar. G.I.Shukina 
o'qituvchi faoliyatidagi nazorat maqsadini quyidagicha belgilaydi: 
- talabalarning bilimlarni o'rganish va o'zlashtirishga tayyorligini o'rnatish; 
- talabalar faoliyati haqida ma'lumot olish va ularning mustaqil faoliyati; 
- talabalarning qiyinchiliklari, xatolari va ularni keltirib chiqargan sabablarni 
aniqlash; 
- shu asosda ta‟limning samaradorligini, usullarini, vositalarini aniqlash, 
o'rganish; 
- o`zlashtirilgan bilim va malakalarning to`g`riligi, hajmi, chuqurligi, 
xabardorligi, samaradorligi darajasini aniqlash [1, 133-b.]. 
Didaktik jarayonning umumiy qonuniyati sifatida o'quv samaradorligida
nazoratning miqdori, sifati, to'liqligi, o'z vaqtidaligi, chuqurligi, xolisligiga 
bog'liqligi e'tirof etiladi. Uni to'liq amaliy amalga oshirish uchun tushunchalarni 
aniq belgilash, nazorat samaradorligini belgilovchi omillar o'rtasidagi bog'liqlikni 
anglashkerak. Ko'pincha "baholash", "nazorat", "tekshirish" tushunchalari, 
almashtiriladi, bir xil va turli ma'nolarda qo'llaniladi. 
Talabalarning faoliyatini nazorat qilish natijasi ularning ishini baholash bo'lib, 
ushbu faoliyat natijasida talabalar tomonidan olingan baholarda ifodalanadi.
Mashhur pedagog Sh.A.Amonashvilining fikricha, o„quvchilarning bilim 
olishga munosabati, boshqa narsalar qatori, ta‟lim natijalarini baholash tizimiga 
ham bog„liqdir [2]. Amonashvili o'z tadqiqotida "baholash" va "belgilash" 

---

77 
tushunchalarining mohiyatini ajratib, baholashni shaxs tomonidan amalga 
oshiriladigan baholash jarayoni, faoliyati deb hisoblaydi, belgi esa ushbu 
jarayonning natijasidir.. Talabalarning bilim, ko'nikma va malakalarini tekshirish 
va baholash deganda o'rganishning ma'lum bir bosqichida o'quv faoliyati natijasini 
dasturda belgilangan talablar bilan aniqlash va taqqoslash tushuniladi.
O'qituvchi bilim, ko'nikma va malakalarning ma'lum darajasini bildirgan 
holda, keyingi o'quv jarayonini to'g'rilash, o'quvchiga zarur maslahat va 
ko'rsatmalar berish hamda uning ta'lim harakatlariga munosabatini ko'rsatish 
imkoniyatiga ega [3, 13-b.]. 
Odatda "baholash vositalari" va "ta'lim natijalari" tushunchalari 
o'qituvchining nazorat faoliyati doirasida ko'rib chiqiladi. O‟quv predmeti orqali 
o'quvchi shaxsini rivojlantirishga qaratilgan ta'limga yangi yondashuvlarni ishlab 
chiqish bilan bog'liq zamonaviy tadqiqotlarda o'quv jarayonining borishiga ta'sir 
qiluvchi barcha omillarni hisobga olish zarurligiga e'tibor qaratiladi. Talaba 
kutilgan natijalarga qanday, qanday yo'llar bilan erishishi, fanni o'zlashtirishning 
sifat jihatidan yangi darajasiga qanday va qachon o'tishi muhim bo'ladi. 
Bunday sharoitda nazoratning an'anaviy doirasi torayib boradi, talaba 
shaxsidagi hozirgi o'zgarishlar, ta'lim va maxsus ko'nikmalar, umumiy mantiqiy, 
evristik va maxsus bilish vositalari qanday o'zlashtirilganligi haqida to'liq 
ma'lumot bermaydi. 
Ta'limning ustuvor maqsadlarini o'zgartirishning asosiy an‟anasini belgilab, 
olimlar bu o'zgarishlar nazorat tizimiga ham tegishli bo'lishi kerakligini 
ta'kidlaydilar. Nazoratning mazmuniy asosi nafaqat umumiy kognitiv, umumiy 
ta'lim va alohida fan bilimlari bo'lishi kerak. Faoliyat usullari, ijodiy faoliyat 
tajribasi, shuningdek, insonning dunyoga, odamlarga, o'ziga bo'lgan hissiy va 
qimmatli munosabati nazorati ostidadir [4]. 
Hozirgi vaqtda mavjud boshqaruv tizimini ma‟lum darajada o'zgartirish 
yo'llarini izlash yanada umumiy vazifaning bir qismidir - talabalarning ta'limning 
zamonaviy mazmunini o'zlashtirishdagi yutuqlari to'g'risidagi ma'lumotlarni 
loyihalash, qabul qilish, qayta ishlash va tahlil qilish uchun bunday tizimni ishlab 
chiqish, talabalarning o'quv jarayonini boshqarish va tartibga solishning haqiqiy 
mexanizmiga aylanadi. 
An'anaviy nazorat vositalariga ga quyidagilar kiradi: 
- nazorat va tekshirish ishlari; 
- diktantlar va insholar; 
- testlar va imtihonlar; 
- chizmalarni bajarish, sxemalarni qurish, jadvallarni to'ldirish va boshqalar. 

---

78 
V.S.Avanesov, V.P.Bespalko, V.M.Sokolov, B.U.Rodion[5].ov tadqiqotlarida 
aks ettirilgan mavjud baholash amaliyotining tahlili shuni ko'rsatdiki, o'quv 
natijalarini baholashning an'anaviy usullari har doim ham ob'ektiv, haqiqiy va 
ishonchli emas. Baholashning sub'ektivligi va an'anaviy usullardan foydalangan 
holda olingan natijalarning o'ziga xosligi ko'pincha ularni amalga oshirish uchun 
tavsiya etilgan materiallar har doim ham tashxis qo'yilgan o'quv maqsadlari, 
belgilangan me'yor bilan mos kelmasligi bilan bog'liq. 
Bu o'quv jarayonini yaxshilash uchun samarali qarorlar qabul qilishning 
mumkin emasligini tushuntiradi, chunki. baholash bu holda ta'lim sifatini 
boshqarish vazifasini yo'qotadi. Imtihon natijalarini baholash noto'g'ri va qat'iy 
emas, bu olimlarning fikriga ko'ra, bunday ishlarning bajarilishini baholash 
mezonlarining yo'qligi bilan bog'liq - o'qituvchilarni baholashda ular turli xil 
mulohazalar va mezonlardan kelib chiqadi. Baholashning hozirgi amaliyotida 
baholanayotgan ob'ektning o'ziga xos ko'rinishiga yakka tartibdagi yozishmalarni 
o'rnatish va ma'lum raqamni belgilashning umumiy qabul qilingan algoritmi 
mavjud emas. 
Talabalarning fanga tayyorgarligini baholash uchun yagona mezon asosining 
yo'qligi o'qituvchiga baholash me'yorlarini mustaqil ravishda belgilashda biroz 
erkinlik beradi. Shu bilan birga, baholarning nisbiyligini faqat baholash 
mezonlarining noaniqligi, aniq me'yoriy-huquqiy bazaning yo'qligi va boshqalar 
natijasi deb hisoblash mumkin emas.
Jumladan: ta‟lim oluvchilarning ko`pchiligini ijobiy baholash tamoyili va 
baho qo`yishda guruh ichidagi bilimlarning statistik normasiga e`tibor qaratish 
tamoyillarini bog‟liqligiga ahamiyat berish lozim. G.A.Stryukovaning so
ʻ
zlariga 
ko
ʻ
ra., aynan mana shu tamoyillar umumiy pedagogik naqshni belgilaydi: "bilim 
darajasi qanchalik past bo'lsa, baholash shunchalik yumshoq bo'ladi" [6, 12-17]. 
Muayyan vaziyatlarda (maqsadlarning diagnostik tavsifi; baholash 
mezonlarini aniqlash; baholash mexanizmini qoidasini belgilash) an'anaviy o'qitish 
vositalarini ta'lim natijalarini baholashning zamonaviy vositalariga aylantirish 
mumkin. 
Ularga quyidagilar kiradi: 
Pedagogik monitoring (Monitor -eslatuvchi, nazorat qiluvchi). “Monitoring 
deganda, birinchi navbatda, mavjud axborot manbalarini tizimlashtirish va qayta 
ishlash, shuningdek, maxsus tashkil etilgan tadqiqot va o
ʻ
lchovlar, tendentsiyalarni 
prognozlash va tegishli tavsiyalar berish asosida obyekt holatini kuzatish va 
muammolarni bartaraf etish tushuniladi. monitoring ob'ektining rivojlanishini 
sozlash». 

---

79 
Shunday qilib, pedagogik monitoring - bu pedagogik tizim faoliyati 
to'g'risidagi ma'lumotlarni to'plash, saqlash, qayta ishlash va tarqatishni tashkil 
etish, uning holatini doimiy monitoringini ta'minlash va rivojlanishini prognozlash 
tizimi. So'rovning yo'nalishiga qarab, monitoringning turi ajratiladi: aniqlovchi 
yoki qiyosiy, diagnostik va uzaytirilgan. 
Portfolio. Pedagogikada portfolid talabaning ma'lum bir ta'lim davridagi 
yutuqlarini qayd etish, to'plash va baholash usuli sifatida qaraladi, ya'ni. portfolio - 
o'quv jarayoni va ta'lim natijalari to'g'risidagi ma'lumotlarni to'plash va tahlil qilish 
texnologiyasi. Talaba uchun u o'z bilim faoliyatining tashkilotchisi, o'qituvchi 
uchun esa qayta aloqa vositasi va baholash faoliyati vositasidir. Portfolioning bir 
nechta funktsiyalari mavjud: yig‟uvchi, modelli, diagnostik,refleksiya. Portfolio 
maqsadlari: 
ko'nikma va malakalarning ob'ektiv ravishda mavjud darajasini aniqlash ; 
- kadrlar tayyorlashdagi kamchiliklarni aniqlash; 
- o'rganishdagi qiyinchiliklarni aniqlash; 
- o'rganishning ijobiy motivlarini aniqlash; 
- mavzuga qiziqishni ochib berish; 
- aqliy faoliyatni rivojlantirish; 
- ta'lim natijasini va shaxsiy o'sish dinamikasini aniqlash 
Pedagogik test - test topshiruvchining ta'lim yutuqlarini miqdoriy 
baholash imkonini beradigan muayyan shakldagi maxsus tanlangan test 
topshiriqlari tizimi. 
Baholashning reyting tizimi. "Reyting" - reyting, texnik imkoniyatlar, 
individual koeffitsient. Pedagogik adabiyotlarda bu tushunchaning quyidagi 
talqinlari mavjud: reyting - psixologik, pedagogik va sotsiologik tadqiqot usuli; 
modulli o'qitish tizimining ajralmas qismi; talaba o„rnini u haqida to„plangan turli 
ma‟lumotlar asosida aniqlash tartibi; individual ball. Baholashning reyting tizimi, 
an'anaviydan farqli o'laroq, o'quvchining o'quv, kognitiv va ijodiy faoliyatining 
barcha turlarini uning to'plagan ballarini to'plash orqali hisobga olish imkonini 
beradi. 
Shunday qilib, talabalar faoliyatini nazorat qilish va baholash u yoki bu 
bosqichda faoliyat natijalarini dasturda belgilangan talablar bilan aniqlash va 
taqqoslashdan iborat.