Ózbekistan respublikasi joqari ham orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

Ekonomikalıq ósiwdiń mazmunı, túrleri hám kórsetkishleri
Mámleketlerdiń ekonomikalıq rawajlanıwı kóp omilli hám usınıń menen birge qarama-qarsılıqlı process esaplanadı. Ekonomikalıq rawajlanıw hesh qashan bir tegis, joqarılap baratuǵın sızıq boyınsha júz bermeydi.
Sol ayan, hár qanday jámiyette ósip baratırǵan mútajliklerdi qandırıw hám párawan jasaw ushın ekonomikalıq ósiw júz beriwi kerek. Ekonomikalıq ósiw - degende ekonomikalıq gúlleniwdi, yaǵnıy ekonomikanıń dinamikalıq rawajlanıwın, jaratılǵan tovarlar hám xızmetlerdiń kóbeyip barıwın túsinemiz. Biraq ekonomikalıq rawajlanıw hesh qashan bir tegis, joqarılap baratuǵın sızıq boyınsha júz bermeydi. Ekonomikalıq ósiwdi eki dárejede alıp qaraw múmkin. Mikroekonomikalıq hám makroekonomikalıq ósiw. Mikroekonomikalıq ósiw firma, kárxana hám tarmaq kólemindegi rawajlanıwdı sáwlelendiredi hám olarda ósiw jaratılǵan tovarlar hám xızmetlerdiń bazar bahasında esaplanǵan kólemine qaray anıqlanadı. Makro-ekonomikalıq ósiw milliy ekonomika, yaǵnıy arnawlı bir mámleket kólemindegi ekonomikalıq rawajlanıwdı bildiredi hám jalpı milliy ónimdiń (YaMM) kóbeyiwin ańlatadı. YaMM kólemi ekonomikalıq ósiwdiń ulıwmalasqan pulda kórsetilgen kórsetkishi esaplanadı. Usınıń menen birgelikte, ekonomikalıq rawajlanıw óz ishine rawajlanıw hám krizis dáwirlerin, ekonomika daǵı muǵdar hám sapa ózgerislerdi, unamlı hám unamsız táreplerdi alıp tegis emes baradı.
Ekstensiv ekonomikalıq ósiwge óndiristiń aldınǵı texnikalıq hasası saqlanıp qalǵan halda islep shıǵarıw faktorları muǵdarınıń kóbeyiwi sebepli eriwiladi. Aytaylik, ónim islep shıǵarıwdı eki úles kóbeytiw ushın ámeldegi kárxana menen bir qatarda ornatılǵan úskenelerdiń quwatı, muǵdarı hám sapası jumısshı kúshiniń sanı hám ilmiy tájriybe quramı boyınsha tap sonday taǵı bir kárxana qurıladı. Ekstensiv rawajlanıwda, eger ol sap halda ámelge asırılsa, islep shıǵarıw natiyjeliligi ózgermay qaladı.
Ekonomikalıq ósiwdiń intensiv túri sharayatında ónim shıǵarıw kólemlerin keńeytiwge islep shıǵarıw faktorların sapa tárepinen jetilistiriw: jáne de progressivroq islep shıǵarıw quralların hám jańa texnikanı qóllaw, jumısshı kúshi mamanlıǵın asırıw, sonıń menen birge ámeldegi islep shıǵarıw potencialınan jaqsılaw paydalanıw jolı menen eriwiladi. Intensiv jol óndiriske qosılǵan resurslarınıń hár bir birliginen alınatuǵın nátiyjediń, sońı ónim muǵdarınıń ósiwinde, ónim sapasınıń asıwında óz ańlatpasın tabadı. Bunda ónim islep shıǵarıwdı eki úles asırıw ushın ámeldegi kárxanaǵa teń bolǵan taǵı bir kárxana qurıwǵa hájet joq. Bul nátiyjege islep turǵan kárxananı rekonstruktsiya qılıw hám texnika menen qayta qurallandırıw, ámeldegi resurslardan jaqsılaw paydalanıw esabına erisiw múmkin.
Ekonomikalıq ósiwdiń fizikalıq kórsetkishleri talay anıq nátiyje beredi, (sebebi olar inflyatsiya tásirine berilmaydi), lekin unversal emes (ekonomikalıq ósiw pátlerin esaplawda hár túrlı naǵıymetler islep shıǵarıwdı ulıwma kórsetkishke keltiriw qıyın ). Baha kórsetkishler keń qollanıladı, biraq mudamı da onı inflyatsiyadan tolıq «tozalash» múmkin bólavermaydi. Usınıń sebepinen ekonomikalıq ósiw pátleri salıstırıwiy yamasa turaqlı bahalarda esaplanadı.

Makroekonomikalıq dárejede ekonomikalıq ósiwdiń tiykarǵı baha kórsetkishleri tómendegiler esaplanadı :
1. YaMM (IMM) yamasa milliy paydanıń absolyut kólemi jáne onıń ósiw páti;
2. YaMM (IMM) yamasa milliy paydanıń xalıq jan bas esabına tuwrı keletuǵın muǵdarı jáne onıń ósiw páti;
3. YaMM (IMM) yamasa milliy paydanıń ekonomikalıq resurs ǵárejetleri birligi esabına tuwrı keletuǵın muǵdarı jáne onıń ósiw páti;

Ekonomikalıq ósiwdi anıqlawda hár úsh kórsetkishten de paydalanıw múmkin, lekin olardıń áhmiyeti túrlishe.
70 qaǵıydası dep atalǵan matematikalıqya qinlashivi ekonomikalıq ósiwdiń muǵdarlıq tárepten túsiniwge járdem beredi. Bunnan paydalanıp, jıllıq ósiw procenti berilgen bolsa, qandayda bir ólshemdi eki ese asıwına alıp keletuǵın yilla sanın 70 sanına bolıw arqalı tabıw múmkin.
Ekonomikalıq ósiw modelleri hám faktorları
Ekonomikalıq ósiwdiń barlıq modelleri «ishlab shıǵarıw funkciyasi» sıyaqlı ónim shıǵarıw kólemi hám sarp etiw etilgen ekonomikalıq resurslar muǵdarı ortasındaǵı baylanıslılıqtı kórsetedi.
Sonnan kelip shıǵıp, ekonomikalıq ósiwdiń kópshilik modellerinde islep shıǵarıw real kóleminiń kóbeyiwi islep shıǵarıw tiykarǵı faktorları - miynet (L) hám kapital (K) muǵdarınıń ózgeriwi menen baylanısadı
Ekonomikalıq ósiw modelleri:


Keńeytirilgen Jámi Talap Jámi Usınıs Modeli
Tómendegi suwretde biz jámi talap - jámi usınıs modelinen AQSh ekonomikalıq artıwın kórsetiw ushın paydalandıq. (Model qısqa múddetli hám uzaq múddetli jámi usınıs ortasındaǵı farqni kórsetiw ushın keńeytirilgen).
Deylik ekonomikanıń jámi talap iymek sızig'i, uzaq múddetli jámi usınıs iymek sızig'I hám qısqa múddetli jámi usınıs iymek sızig'I basında AD1, ASLR1 hám AS1 kórsetilgeni sıyaqlı. Baha dárejesi teń salmaqlılıqı hám real islep shıǵarıw dárejesi P1 hám Q1. P1 baha dárejesinde qısqa múddetli jámi usınıs AS1 ; ol tepaga iymeygen sebebi qısqa múddette baha dárejesindegi ózgerisler kárxanalardı olardıń islep shıǵarıwların ózgertiwlerine sebep boladı. Uzaq múddetli keleshekte lekin baha dárejelerindegi ózgeris ekonomikanıń real óndirisine tásir etpeydi, uzaq múddetli jámi usınıstı ekonomikanıń potensial islep shıǵarıw dárejesinde Q1 de vertikal qaldıradi. Bul potensial islep shıǵarıw dárejesi aldınlaw soylesilgen usınıs hám nátiyjelililik faktorlarına baylanıslı.

Endi deylik usınıs faktorları daǵı ózgerisler (derek hám texnologiyalardıń muǵdarı hám sapa ) uzaq múddetli jámi usınıs iymek sızig'ini ońǵa ASLR1 den ASLR2 ge suradi. Ekonomikanıń potensial óndirisi real óndiristiń Q1 den Q2 ge keńeyiwinde kórsetilgen sıyaqlı ósedi. Jámi talap daǵı ózgerislersiz hám uzaq múddetli jámi usınısda ASLR1 den ASLR2 ge ósedi, real YIMni keńeytiredi hám baha darjasini pastaytiradi.

AQShdagi ósiwdi jámi talap - jámi usınıs modeli arqalı kórsetedi. Uzaq múddetli jámi usınıs hám qısqa múddetli jámi usınıs waqıt ótiwi menen ASLR1 den ASLR2 ge hám AS1 den AS2 ge sıyaqlı ósdi. Sol waqtıniń ózinde jámi talap ońǵa AD1 den AD2 ge surildi. Bul birlesken jılısıwlardıń real nátiyjesi real óndiristegi Q1 den Q2 ge ósiw kórinisinde kórsetilgen ekonomikalıq ósiw boldı, usınıń menen birge baha dárejesinde P1 den P2 ge ósiw xolatida kórsetilgen tómen inflyatsiya boldı1.

2. E. Domar modeli - Bul model miynet bazarında artıqsha usınıs ámeldegi bolıwı, baha dárejesiniń turaqlı talap etiwin hám maµsulot shıǵarıw kólemi tek birden-bir resurs - kapital muǵdarına baylanıslı bolıwın kórsetedi. Oǵan kóre investitsiyalardıń ósiw páti ekonomikada talap hám usınıs kóbeyiwiniń tiykarǵı faktorı bolıp xızmet etedi.
3. R. F. Xarrod modeli - Bul modelge «tabiiy» ósiw páti túsinigi kiritiledi. Bul aktiv aµoli sanı kóbeyiwi hám texnika rawajlanıwı nátiyjesinde kelip shıǵıs ósiw páti bolıp, ol miynet hám kapital faktorlarınıń tóliі bandligini támiyinleydi.
4. R. Solou modeli - Islep shıǵarıw faktorlarınıń óz-ara ornın basıw múmkinligi esapqa alınadı. Bul modelde ekonomikalıq analizdiń tiykarǵı shárt-shárayatları : kapital keyingi ońimdarlıǵınıń tómenlep barıwı, islep shıǵarıw miqiyosidan alınatuǵın nátiyje hám kapital xizmet etiw dáwirdiń turaqlılıǵı, investitsion lagning joqlıǵı esaplanadı.
Ekonomikalıq ósiwdiń 6 tiykarǵı elementleri bar. Biz olardı usınıs, talap hám nátiyjelililik faktorları retinde gruppalashimiz múmkin.

Usınıs Faktorları
Ekonomikalıq ósiwdiń 4 faktorı ekonomikanıń fizikalıq keńeyiw obiliyatiga baylanıslı. Olar:
• Tabiy dereklerdiń muǵdarı vasifatining eliriwi.
• Jumısshı kúshindegi muǵdarlıq hám sapa ósiwi.
• Kapital resurslar támiynatı daǵı ósiw.
• Texnologiyalardıń jaqsılanıwı.
Bul usınıs faktorları - óndiristiń fizikalıq hám texnikalıq faktorlar daǵı ózgerisler-ekonomikanıń potensial YIMni keńeytiw múmkinshiligin beredi.

Talap Faktorı
Ekonomikalıq ósiwdiń besinshi elementi bul talap faktorı bolıp tabıladı:
• Usınıs faktorları, xojalıqlar, isbilermenler tárepinen jaratılǵan joqarı islep shıǵarıw potensialına jetiw hám húkimet ekonomikanıń keńeyip baratırǵan ónimleri hám xızmetlerin satıp alıwı kerek.
Bul júzege kelip material rezervler hám dereklerde joybarlastırılmaǵan ósiw bolmaydı hám tolıq bántlik saqlanıp qaladı. Ekonomikalıq ósiw keńeygen islep shıǵarıw múmkinshilikleri tárepinen jaratılǵan islep shıǵarıw paydaların ámelge asırıwda ulıwma shıǵınlar artıwın talap etedi.

Nátiyjelililik Faktorı
Ekonomikalıq ósiwdiń 6 elementi nátiyjelililik faktorı :
• Islep shıǵarıw potensialına jetiw ushın ekonomika ekonomikalıq nátiyjelililikke tolıq bántlik sıyaqlı jetiwi kerek.
Adamlardıń jaqsı ómirin maksimallaytuǵın ónim hám xızmetler anıq birlespesin islep shıǵıwda ekonomika óziniń dáreklerin eń pastt shıǵımlı jol menen isletiwi kerek (islep shıǵarıw natiyjeliligi) (tarqatpa nátiyjelililik). Islep shıǵarıwdı keńeytiw múmkinshiligi ámeldegi dereklerden paydalanıw menen birgelikte maksimal ósiw múmkinshiliklerine jetiw ushın jetkilikli emes.
Bunnan tashqai talap etilgeni bul dereklerdiń paydalanilshi natiyjeliligi. Ekonomikalıq ósiw degi usınıs, talap hám nátiyjelililik faktorları bir biri menen baylanıslı. Jetkilikli bolmaǵan shıǵınlardan kelip shıqqan jumıssızlıq (talap faktorı ) jańa kapital jıynalıs dárejesin kemeytiwi múmkin (usınıs faktorı ) hám izertlewler ushın shıǵınlardı keshiktirishi múmkin (usınıs faktorı ). Buǵan qarama qarsı investitsiya ushın kem shıǵınlar (usınıs faktorı ) nátiyjesiz shıǵınlarǵa (talap faktorı ) hám jumıssızlıqǵa sebep bolıwı múmkin. Dereklerden paydalanıw daǵı keń tarqalǵan nátiyjesizlik (nátiyjelililik faktorı ) xızmet hám ónimlerdiń joqarılaw bahalarına aylanıwı hám óz ornında innovatsiyanı pastaytiruvchi hám kapital jıynawın kemeytiriwshi (usınıs faktorı ) paydanı kemeytiwi múmkin. Ekonomikalıq ósiw dinamikalıq process bolıp ol jaǵdayda usınıs, talap hám nátiyjelililik faktorları barlıǵı óz-ara baylanısda boladı2.

Ekonomikalıq ósiwge tásir kórsetiwshi faktorlardı shártli túrde eki gruppaǵa ajıratıw múmkin. Birinshi gruppa faktorlar ekonomikanıń fizikalıq ósiw uqıpın belgilep beredi, olar usınıs faktorları dep da ataladı. Bul faktorlar tómendegiler:
1) tábiyiy resurslarınıń muǵdarı hám sapası ;
2) miynet resursları muǵdarı hám sapası ;
3) tiykarǵı kapital (tiykarǵı fondlar) dıń kólemi;
4) texnologiya hám pán-texnika rawajlanıwı.
1) Derekler ólshemi hám tarqalıwı ekonomikası ónimlilik artıwınıń úshinshi hám tórtinshi dárekleri bolıp birgelikte islep shıǵarıw artıwınıń 15 payızın ańlatadı.
2) Tálim Beriw hám Tayarlaw. Ben Franklin aytqanı sıyaqlı “qánigelikke iye adam baylıqqa iye boladı,” bunıń mánisi ılım hám tayarlıq jumısshı kúshi kapital rezervine úles qossa bilim hám kónlikpeler jumısshınıń ónimliligin
támiyinleydi. Insan kapitalaiga investitsiyalar bul tekǵana rásmiy tálim bunnan tısqarı ishdagi úyreniwge de baylanıslı. Fizikalıq kapitalǵa investitsiyalar sıyaqlı insan kapitalına investitsiyalar miynet ónimliligi hám payda túsinikleri ushın zárúrli. Esaplarǵa kóre 15% ónimlilik ósiwi adamlardıń tálimi hám kónlikpelerine etilgen investitsiyalar.
Xalıqtıń miynet sapası kórsetkishlerinen biri bul tálim, tayarlıq dárejesi bolıp tabıladı. 1960 jılda AQSh xalqiniń tek ǵana 41 procent 25 jas hám odan kata xalqı keminde mektep tálimine iye edi; hám 8 procentigine kolledj yamasa kolledjdan keyingi tálimge iye edi. 2004 jılǵa kelip bul kórsetkishler 58 hám 28 procent kórinisine keldi. Sonısı anıqki aqırǵı waqıtlarda AQShda tálim alıw kóbirek adam ushın múmkinshilikli boldı.
3) Kapital Ma`nisi. Óndiristiń ósiwine ekinshi tiykarǵı úles bul kapitaldıń ósiwi hám ol 30% ga jaqın ónimliliktiń ósiwi menen tusintiriledi. Kóbirek hám jaqsılaw qurılma hám úskeneler jumısshılardı ónimlilew etedi. hám mámleket paydanıń bir bólegin saqlap qalıw menen kóbirek kapital aladı jáne onı zavodlar hám úskenelerge investitsiya etedi.
Birpara kapital miynetti ornın basıwda isletilsada koproq kapital miynetti tolıqlawısh esaplanadı - bul miynetti ónimlilew etedi. Miynet ońimdarlıǵınıń tiykarǵı anıqlawshısı hár bir jumısshı ushın paydalanıw múmkinshiligindegi capital muǵdarı bolıp tabıladı. Eger kapital ónimler jámi rezervi hám jumısshı kúshi muǵdarı ekivi da berilgen dáwir dawamında sol jumısshınıń jaqsılaw úskeneler menen támiyinleniwi hám ónimlilikti ósiwi kerek bolmaydı. Lekin hár bir AQSh jumısshısına kapital tiykarǵı paydalanıw múmkinshiligi bar úskeneler waqıt ótiwi menen tez ósdi (2003 jılda bul hár bir jumısshına 83 466$ edi).
Mámlekettiń AQSh infratuzilmasiga investitsiyaları (avtóyóllar hám kópirler, social tranzit sistemaları, oqava suw sisteması, suw támiynatı múmkinshilikleri, aeroport, tálim hám sol sıyaqlılar ) da jıllar dawamında os'di. Bul social kapital (infratuzilma) jeke kapitaldı toldıradı. Jańa avtóyóllarga investitsiya qılıw sol jollar boylap jańa islep shıǵarıwlar hám magazinlar ushın jeke investitsiyalar imkaniyatın jaratadı. Jergilikli húkimetler tárepinen jaratılǵan sanaat parklari óndiriwshiler hám satıwshılardı tartadı.
Infratuzilmaga menshikli investitsiyalar da ekonomikalıq ósiwde zárúrli orın tutadı. Bir mısal bıyılǵı jılılar dawamında baylanıs sistemaları menen baylanıslı jeke kapitallardıń asıwı bolıp tabıladı.
4) Texnologiyalıq Ósiw. Islep shıǵarıw ońimdarlıǵınıń ekonomikalıq ósiw ushın zárúrligi ónimlilik ósiwine ózgesheligin qosıwshı faktorlardı keńlew túsintirilishini talap etedi. Eń úlken úles qosıwshı bul texnologiyalıq ósiw bolıp ol ónimlilik artıwınıń 40% ni quraydı. Ekonomist Pol Romerning pikirine kóre “insaniyat tariyxı bizni ekonomikalıq ósiwdiń hasası bul qansha kóp awqat qılıw emes onı jaqsılaw retseptlardan paydalanǵan halda etiwge baylanıslılıǵın uyretadi”.
Texnologiyalıq rawajlanıw óz ishine tek innovciyalıq islep shıǵarıw texnikalerin emes, bálki islep shıǵarıwdı rawajlantıratuǵın jańa basqarıw usılları hám jańa isbilermenlikti shólkemlestiriw jolların aladı. Ulıwma alǵanda, texnologiyalıq rawajlanıw bul jańa bilimlerdiń oylap tapqanı bolıp ónimlilikti rawajlantıratuǵın rawajlanǵan jollar menen dereklerdi qosıw múmkinshiligin beredi. Bir ret oylap tabıw etilgen hám qollanılǵan jańa bilimler jaqın orada barlıq isbilermenler hám kárxanalar ushın salıstırǵanda tómenlew bahalarda paydalanıw múmkinshiligin beredi. Texnologiyalıq rijojlanish sol sebepli pútkil ekonomika arqalı tarqalıp ónimlilik hám ekonomikalıq ósiwdi óstiradi.
Texnologiyalıq rawajlanıw hám kapital kirgiziw jaqınnan baylanıslı sebebi texnologiyalıq rawajlanıw ádetde jańa qurılmalar hám úskenelerge investitsiyalar ushın múmkinshilik jaratadı. Tiykarınan texnologiyalıq rawajlanıw jańa kapitalda óz hákisin tabadı. Mısalı, jańa kompyuterler alınıwı sanaatqa tezirek hám kúshlilew jańa texnologiya kompyuterlerin alıp kiredi3.
Respublikamızda bazar ekonomikasına ótiw dáwirinde ámelge asırılıp atırǵan «tarkibiy ózgerisler ekonomikalıq ósiwdiń sheshiwshi faktorına aylanıp barıp atır» Ekonomikalıq ósiwge bólistiriw faktorları da tásir etedi. Islep shıǵarıw potencialınan maqsetke muwapıq paydalanıw ushın tekǵana resurslar ekonomikalıq processga tolıq tartılǵan bolıwı, bálki júdá nátiyjeli isletiliwi de zárúr. Resurslarınıń ósip baratuǵın kóleminden real paydalanıw hám olardı kerekli ónimdiń absolyut muǵdarın alatuǵın etip bólistiriw de zárúr boladı.
Ekonomikalıq ósiwge tásir kórsetiwshi, usınıs hám bólistiriw faktorları óz-ara baylanıslı hám bir-birin talap etedi. Mısalı, resurslar muǵdarınıń ósiwi hám sapasınıń jaqsılanıwı, texnologiyanı jetilistiriw ekonomikalıq ósiw ushın múmkinshilik jaratadı. Tolıq bántlik hám resursların nátiyjeli bólistiriw bunday ósiwdi ámelge asaradi.