Ózbekistan respublikasi joqari ham orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

Milliy baylıq jáne onıń quramı
Milliy baylıq insaniyat jámiyeti rawajlanıwı dawamında ájdadlar tárepinen jaratılǵan hám áwladlar tárepinen jamg'arilgan materiallıq, nomoddiy hám intellektuallıq hám de tábiyǵıy baylıqlardan ibarat esaplanadi.
Adamlar tavar hám xızmet túrlerinen paydalanıwdı qálewleri sır emes. Biraq bul tavar hám xızmetlerdi islep shıǵarıw ushın tábiyiy resurslardan paydalanıwdı talap etedi. Quyash energiyası, ormanlar hám birpara teńiz jonivorlari sıyaqlı tábiyiy resurslar tiklenetuǵın resurslar esaplanıp, olardan qálegenshe paydalanıw múmkin. Neft, temir rudası, hám kómir sıyaqlı basqa resurslar ózgermeytuǵın usınıs formasında bolıp (yaǵnıy bahanıń asıp barıwı menen usınıs asıp barmaytuǵın jaǵday bolıp tabıladı), olardan bir mártegine paydalanıw múmkin4.
Milliy baylıqtıń bir bólegin insan miynetiniń nátiyjesi esaplasak, basqa bólegi tábiyaat baylıqlarınan ibarat boladı. Sonday eken milliy baylıq keń mániste óz ishine tekǵana materiallıq hám nomoddiy naǵıymetler, jaratılǵan kórkem óner dóretpeleri, intellektuallıq potencialdı bálki barlıq tábiyaat resursları hám baylıqları hám de tákirar óndiristiń tábiyiy ıqlım sharayatların da aladı. Milliy baylıqtıń bul barlıq strukturalıq bólimlerin muǵdaran, baha ólshewlerinde esaplab shıǵıw bir qatar ob'ektiv sebeplerine kóre talay qıyın, atap aytqanda onıń tábiyaat sawǵalarınan ibarat bólegi insan miynetiniń nátiyjesi esaplanbaydı hám baha ólshewlerine iye emes. Usınıń sebepinen ekonomikalıq analiz ámeliyatında milliy baylıqtıń tar mánistegi túsiniginen paydalanıladı. Tar mániste milliy baylıq insaniyat miyneti menen jaratılǵan hám tákirar islep shıǵarılıwı múmkin bolǵan barlıq materiallıq baylıqlardan ibarat boladı. Milliy baylıqtıń bul bólegi milliy ekonomika rawajlandiriwdiń pútkil tariyxı dawamında turaqlı tákirarlanıp turıwshı islep shıǵarıw procesiniń ulıwma nátiyjesi retinde shıǵadı hám materiallıq buyımlasqan formada kórinetuǵın boladı. Ol adamlardıń kóplegen áwladı miyneti nátiyjesi esaplanadı.


Aytılǵanlardan kelip shıǵıp, milliy baylıqtı shártli túrde tómendegi ush iri strukturalıq bólimlerge ajıratıw múmkin:
1. Materiallıq buyımlasqan baylıq.
2. Nomoddiy baylıq.
3. Tábiyǵıy baylıq.
Materiallıq buyımlasqan baylıq aqırı aqıbette islep shıǵarıw -dıń, ónimli miynetiniń nátiyjesi esaplanadı. Ol islep shıǵarıw -de jaratılǵan ónimlerdiń ámeldegi tutınıw etiwden awısıq bólegin jiynaw áqibetinde payda boladı hám ósip baradı.
Biraq materiallıq buyımlasqan baylıqtı qatar jıllardaǵı jıllıq jalpı ónimler jıyındısı retinde oyda sawlelendiriw nadurıs bólur edi. Sebebi bul baylıqtıń bir bólegi hár jılı isten shıǵıp, qaytaldan jańalanıp turadı (islep shıǵarıw quralları, tutınıw buyımları ). Usınıń sebepinen islep shıǵarıw qurallarınıń ornın oraw menen bir waqıtta jalpı ónimdiń tek bir bólegi materiallıq buyımlasqan baylıq retinde jamg'arilib barıladı. Sonday eken, oraw fondı hám materiallıq buyımlasqan baylıqtıń ósiwi jalpı milliy ónim esabına ámelge asıriladı.
Milliy baylıqtıń kólemin birinshi bar Angliyada 1664 jılda Ol. Petti esaplaǵan. Bul kursatkich Fransiyada 1789 jılda, AQSHda 1805 jılda hám Rossiyada 1864 jılda esaplanǵan. Ózbekstan Respulikasi milliy baylıǵınıń kólemi 1991 jıl 1 sentyabrden esaplana baslandı. Ulıwma, Evropada qollanılatuǵın MXT konsepsiyasına tiykarlanıp Ózbekstan Respublikası milliy baylıǵı tómendegilerden dúziledi.
1) Tábiyiy resurslar.
2) Insan miyneti sebepli jıynalǵan materiallıq baylıqları.
3) Finanslıq resurslar.


Juwmaq
Juwmaq etip aytqanda, Ósiw ekonomikalıq maqsetti belgilep beredi. Ulıwma ónimdi xalıqqa salıstırǵanda keńeyiwi jumıs-haqilarni ósiwine alıp keledi hám sonıń menen birgelida xalıqtıń turmıs dárejesin eliriwine baslawshı boladı. Joqarı ósiw menen rawajlanıp atırǵan ekonomika kisiler mútajliklerin jaqsılaw qandırıwǵa jáne social hám de ekonomikalıq mashqalalardi sheshiwge múmkinshilik jaratadı. Óz gezeginde, mıynet haqılardı asıwı adamlarǵa kóbirek dem alıw, jeke kompyuterlerdi satıp alıw hám oily tálimde oqıw sıyaqlı múmkinshiliklerdi jaratıp beredi. Barǵan sayın joqarılap atırǵan ekonomika xalıqtı kem támiyinlengen qatlamın jaǵdayın jaqsılaw, kórkem ónerdi rawajlandırıw hám átirap -ortalıqtı qorǵaw sıyaqlı mashqalalardi sheshiwde járdem beredi.
Mámleketlerdiń ekonomikalıq rawajlanıwı kóp omilli hám usınıń menen birge qarama-qarsılıqlı process esaplanadı. Ekonomikalıq rawajlanıw hesh qashan bir tegis, joqarılap baratuǵın sızıq boyınsha júz bermeydi