Ózbekistan respublikasi joqari hám orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

2.3 Intererdi úyreniwdiń ahmiyeti hám usulları
Interer haqqinda maǵluwmat. Keyingi jillarda zootexniya pánlerinde E.F.Liskún tiykar salǵan sharwa mallarinin intereri haqqindaǵi talimat keń rawajlandirilǵan. Interer degende-haywan organizminiń ishki fiziologiyaliq , anatomik hám biologiyalıq qásiyetlerin hám olardiń haywanlar konstitutsiyası hám ónimdarliq baǵdarı menen baylanislilıǵın túsinemiz.
Interer maǵlumatlari konstitutciyasin úyreniwdegi eksterer kórsetkishlerin toltıradi hám bahalawdi birqansha haqiyqiylastiradi. Interer sozinin tup manisi ishki duzilis degendir.
Haywanlardiń intereridi uyreniw. Olardiń organizmnin ishki strukturasini biliwge, agza hám tuqimalarin salıstirmalı rawajlanıw nızamlıqların, konstitutciya tipin anıqlaw imkaniyatların jaratadı. Intererdi uyreniw quramalı asbaplar jardeminde amelge asırıladı.
Hazirgi waqıtta intererdi uyreniwde ahmiyetli obekt sút bezleri, teri, jún talshıǵı teri bezleri, qan, suyek, muskul kletkalar hám ishki organlar uyrenilmekte.
Polsha alımı K.Malburg konstitutciya uyreniwde gistologıya usuldan paydalanǵan. K.Malsburg qarin muskuli talasınıń diametrine qarap, haywanınnıń konstitutcıya tipin, temperamentin, zat almasıwının tezligin, hatte haywanin ónimdarlıǵın biliw múmkin degen.
Har qiyli porodaga tiyisli haywanlarda muskulú; diametri har qıylı bolıwı múmkinligin aniqlaǵan Maselen, gósh beriwshi qaramallarda may baǵdarındaǵi shoshqalarda muskul talası jinishke boladı.
Intererdi uyreniwdiń tiykarshılarınan biri E.F.Liskún sút bezleriniń gistologik duzilisi menen sıyırlar sut ónimi ortasında ahmiyetli baylanıs barlıǵın korsetti. E.F.Liskúnnin jumislarinan sıyırlar jelininiń duzilisi, olardıń porodasi, ónimdarlıǵı, laktatsiya dawiri, azıqlandırıw menen baylanıslılıǵın kórsetdi.
Professor E. A.Arzumanyans maǵlumatlarına kóre, (keste) bez tarizli toqima jaqsı sút beriwshi qaramal porodalarda laktatsıya basında 70-80 % ti biriktiriwshi hám may toqıma bolsa 20-30 % tin qıladı eken.
Bez toqimasınıń rawajlanıwı boyınsha gósh ónimine iye bolǵan porodalar hám isshi zatlar, primitiv porodalar buyvollar, sútli sıyırlardan ádewir pas darejede turadi. Sút beriw dawirinin ózgerisine qarap, bez toqıması hár qıylı rawajlanǵan boladı.
Laktatsiyanın basında jaqsi rawajlanıp, keyin paseyip, sútten shiqqan dawirinde bolsa jane tiklenedi. Sút alveolalarının diametri kop sút beriwshi mallarda, gósh hám aralas ónim beriwshi mallarǵa salıstırmalı biraz joqarı bolıwı anıqlanadı.
Har qıylı jelinlerde bez tarizli toqımalar har qıylı rawajlanǵan boladı. Kosatarizli yamasa domalaq jelinlarde bez toqıması aveoloları diametri «eshki» jelinge salıstırmalı júda jaqsi rawajlanǵan. Jelin jalpi menen onin fiziologıyal
ıq korsetkishi sút beriw tezligi ortasinda hám baylanis barligi aniqlanadi. En joqari sút beriw tezligi kosatarizli jelinli sıyırlarda ushraydi.
Professor E.A.Arzumanyan maǵlumatlarına kóre, jelinniń awırlıǵı menen ónimdarlıǵı ortasinda baylanısı bar. Misal ushın, 2000 kg sút beriwshi sıyırlarda jelininiń awirliǵı dene awirlıǵına salıstırmalı ortasha 0,5% ni, 4000-5000 kg sút beriwshi sıyırlarda 2 % in, 6000-7000 kg sút beriwshi sıyırlarda bolsa 3 % in quraydi.
Aqırǵı jıllarda jelinniń gistologik tekserilisi boyinsha Qiziqli maǵlumatlar alindi. I.Ya.Shixov jelinniń funksional aktivligi onıń toqimalarindaǵı nuklein kislotaları muǵdarına baylanisli ekenligi aniqlandi. Bunda DNK hám RNK arasindaǵi teńlik hám ozgerip baradi. Jinsiy jetilgen buzawlarda RNK nin DNK salıstırması 1:2 bolıp, buwazlıqdıń aqirinda salistirma 1:1 bolıwı aniqlanǵan.
Sút bezleri negizinde ter bezleriniń rawajlanıwı nátiyjesinde payda bolǵan A.V.Nelshlov (1924) sút ónimin bahalaw maqsetinde ter hám may bezlerini uyreniw boyinsha is alip bardı.

Kóplegen alımlar teri bezlerinin sani, olardiń diametri menen sút ónimi ortasinda oń baylanis barligi aniqladilar. G. V. Krilovnin maǵlumatlarina qaraǵanda, uzın boylı, úlken gewdeli hám shuqur kókrekli sıyırlarda teri bezleriniń jaqsı rawajlanǵanlıǵı kúzetiledi.
I.A. Kravchenko buzawlarda teri bezleriniń rawajlanǵanlıǵı menen olardiń endigi sút ónimi ortasindaǵi baylanisti aniqlaydı.
Ishki organlardiń dúzilisi menen haywanıń ónimdarlıǵı ortasında hám baylanısları bar. Jún beriwshi qoylarda, gósh beriwshi qoylarǵa salıstırmalı júrek, ókpe, uliwma kókirek táwiraq rawajlanǵan. Bay bolsa, olarda zat almasiwinıń intensiv barıwı menen korınedi. Kóp sút beriwshi sıyırlarda hám júrek, ókpe, bawır, asqazan hám ishekleriniń salmaǵı, kem sút beriwshi haywanlarǵa qaraǵanda tawiraq awir ekenligi aniqlandı.
E.V.Eydrigevich maǵluwmatlarina kóre kóp sút beriwshi sıyırlarda dem aliw tawiraq tez, júrek uriw kóp hám basim joqari bolar eken. Har qiyli ónim baǵdaridaǵi hám har qiyli konstitutcıya tipindegi haywanlarda qannıń duzilisi hár qıylı bolıwı aniqlanǵan. Kóp sút beriwshi sıyırlarda, shapqir atlarda eritrotsitler sanı gemoglobin muǵdarı kem sút beriwshi sıyırlar hám isshi atlarǵa salistirmali kóp boliwi aniqlanǵan.
Kópǵana tekseriwlerde qan qurami menen haywanıń jin­siy qásiyeti ortasında hám baylanis barlıǵı aniqlandı. X.F.Kuǵanjer maǵlumatlarına kóre, qan kórsetkishleri joqarı bolǵan qorazlardiń uriqlantiriw qásiyeti tawiraq joqari bolǵan.
B. A. Aliev maǵluwmatina kóre, jinsiy potensitegis joqarı bolǵan násili qoshqarlarda gemoglabin muǵdarı hám joqarı bolǵan. Qanda gemoglabin muǵdarı kóp bolǵan buǵalar kóp urıq beriwi, urıqtıń kópsentratsitegis joqarı bolıwı menen xarakterlenedi.
Sońǵı jillarda har qıylı haywanlardiń qan guruppalarin úyreniw ahmiyetli ahmiyetke iye bolmaqta. Qaramallarda 100 ge jaqin antigen faktorlar bolıp, olar 12 sistemaǵa birlesgen. Tawiqlarda 14, atlarda 8, shoshqalarda 16, qoylarda bolsa 8 guruppa qan sistemesı barlıgı anıqlandı.
Qan guruppaların úyreniw haywanlardiń kelip shıǵıwın anıqlap har qıylı egizeklerdiń bala beriw qásiyetin tekseriw, gemologik keselliklerdi anıqlaw, tańlaw nátiyjesin tekseriw hám ayrim xojalıq qásiyetleri menen qan guruppaları ortasında baylanıstı anıqlaw maqsetinde alıp barıladı.
Súyek toqıması organizimda xarakterleniwshi funkciyanı orinlawdan tısqarı mineral zatlar almasiwinda hám kerekli ahmiyetke iye . Iliq qan ónim qiliwda aktiv qatnasdı, mineral zatlardı toplaydı. Shapqır atlardiń súyeginde mineral zatlar, awır atlardaǵıǵa salıstırmalı tawiraq kóp bolar eken. Súyektiń bekkemligi parodaǵa, jasqa hám aziqlandiriwǵa baylanisli eken. At súyegi granitdan 2-3 marte bekkem, sozılıwshańliǵı bolsa shoyan menen barabar.
G.Sharabrin rengenegrafiya usılı jardemi sútli sıyırlar súyeginde mineral zatlar kemligi aniqlanǵan. Geybir bir kishi kórsetkishler (dene, dem alıw, júrek urıwınıń tezligi) jardeminde haywanıń ónimdarlıǵı hám salamatlıǵı anıqlanıw múmkin.

Joqarı ónimdar sıyırlar tez hám shuqur dem alıwı, qan basımınıń joqarı bolıwı menen xarakterlenedi.
Fermentlar aktivligi hám ónimdarlıǵı arasinda hám jaqsı baylanıslıq bar (amilaza, fosrilaza, aldeleza, aspartamina, tansferaza).
Konstitutcıya haywan organiziminıń uliwma dene dúzilisiniń anatomik fiziologiya qásiyetleri, násillik faktorlardiń haywan ónimdarlıǵı xarakterinde belgileniwi hám oniń sırtqı ortaliq tásirine juwap dárejesi (reaktsitegis). Awıl xojalıǵı haywanlarınıń konstitutcıyası degende genetika, ónimdarlıq baǵdarı, individual rawajlanıw hám organizmniń átirap -ortalıqqa múnasábeti menen baylanıslı bolǵan pútkil organizmniń anatomik hám fiziologikalıq qásiyetleri kompleksi túsiniledi.
Professor P. N. Kuleshov hár túrlı ónimdarlıq baǵdarların daǵı awıl xojalıǵı haywanlarınıń morfologiyalıq qásiyetleri hám bólek aǵza hám toqımalar rawajlanıwındaǵı koefficientlerge tayanǵan halda, tórtew tiykarǵı konstitutcıyalıq turi: qopal, jumsaq, tıǵız hám bosanıwmastán ajıratıwdı usınıs etdi.