Zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik instituti oblakulov d. O
Yüklə 472,05 Kb.
|
| Xalqaro jinoyat sudi
Doimiy ishlaydigan xalqaro jinoyatlar sudini tashkil etishga harakatlar bir necha o n yilliklardan biri bo lib kelmoqda. Ana shunday xalqaro jinoyat sudini tashkil etish to risidagi tak- liflar, ayniqsa, Ikkinchi jahon urushidan keyin ko paydi. Bunday sudni tashkil etish to risidagi hujjatlar BMT doirasida ishlab chiqilishi kerak. Chunki, BMT universal xalqaro, davlatlararo tashkilot bo lib, uning faoliyati xalqaro tinchlikni saqlash va xavfsizlikni ta minlashdan iboratdir. 1948-yil 9-dekabrda bo lib tgan BMT Bosh Assambleyasining maxsus 206 (III)-rezol- yutsiyasida Xalqaro Huquq Komissiyasiga Genotsid va boshqa og ir xalqaro jinoyatlarni sodir qilganlarni ta qib qiladigan va jazolaydigan xalqaro yuridik organni tashkil qilish imkoniyat- larini ko rib chiqish taklif qilingan edi. Bunda xalqaro sudning jinoyat kamerasini tashkil qilish imkoniyatlariga alohida ahami- yat berish kerakligi ta kidlangan edi. BMT Assambleyasi ushbu masala yuzasidan 489-(V)-rezol- yutsiyasini qabul qildi. Shunga muvofiq ravishda BMTga a zo bo lgan 17 davlat vakillaridan iborat, Xalqaro jinoyat sud statu- tini ishlab chiqish Komiteti tashkil qilindi. 1957-yili Komitet o zining maxsus kengashida bo ladigan xalqaro jinoyat sudining Nizomiy hujjatlari loyihasini taqdim etdi. Ushbu loyihaga davlatlar turlicha munosabat bildiradilar. 1952-yili BMT Bosh Assambleyasi xuddi yuqorida aytilgan 17 davlat vakillaridan iborat bo lgan yangi Komitetni tuzdi. Yangi tuzilgan komitet 1957-yili loyihaga bir qator qo shimcha 156
dim qildi. 1993-yilda BMT Bosh Assambleyasi Xalqaro jinoyat sudi statuti loyihasi ustida ishlashni davom ettirishni taklif qildi. 1994-yildan boshlab BMT Xavfsizlik Kengashining doimiy a zo- lari ko pdan buyon reja qilib kelinayotgan Xalqaro Jinoyat Sudi maqomini ishlab chiqish jarayonida faol ishtirok etdilar. Masa- laning muvaffaqiyatli hal qilinishiga sobiq Yugoslaviya hamda Ruanda bo yicha xalqaro jinoyat tribunallari ish olib borish jara- yonida qo lga kiritilgan tajribalar yordam berdi 1 . 1998-yilning 17-yunida Rimda Diplomatik Konferensiyaning muxtor vakillari BMT homiyligida Xalqaro jinoyat sudining Rim statutini qabul qildilar. Konferensiya ishida 160 davlat delegatlari ishtirok etdilar. Shu jumladan, O zbekiston vakillari ham qatnashdi. Statutni qabul qilish uchun 120 ta davlat vakillari: jumla- dan O zbekiston vakili ham xalqaro jinoyat sudini tashkil qilish- ni ma qullab ovoz berdi, 21 ta davlat betaraf qoldi va 7 tasi qarshi ovoz berdi. Xalqaro jinoyat sudi xalqaro huquqning subyekti sifatida o zi- ning Nizomida belgilangan doirada har qanday ushbu Nizomga kirgan davlatlarning hududlarida, maxsus kelishuv asosida esa, har qanday davlatning hududida ish ko rishi mumkin. Xalqaro jinoyat sudi Statuti 126 moddadan iborat bo lib, uni 2002-yil 19-iyul kuni 68 davlat ratifikatsiya qilganidan so ng kuchga kirdi. Shuni eslatish lozimki, XJS Statuti kuchga kirishi uchun Statutning 126-moddasiga binoan, u kamida 60 davlat tomonidan ratifikatsiya qilinishi kerak. 2005-yil iyun oyiga qadar bo lgan holatga ko ra, Xalqaro jinoyat sudining Rim statuti ni 99 ta davlat ratifikatsiya qildi 2 . Xalqaro jinoyat sudi Gaaga shahrida joylashgan. 1 Sattorov D. Xalqaro Sud. Xalqaro jinoyat sudi. T.: Yangi asr avlodi, 2004. 14-bet. 2 Àçàðîâ À., Ðîéòåð Â., Õþôíåð Ê. Ïðàâî ÷åëîâåêà. Ìåæäóíàðîäíûå è Ðîññèé- ñêèå ìåõàíèçìû çàùèòû. Ì: Ìîñêîâñêàÿ øêîëà ïðàâ ÷åëîâåêà, 2003. C. 57. 157
otayotgan eng jiddiy jinoyatlar uchun javobgar shaxslarga nisbatan yurisdiksiyaga ega bo lgan doimiy organ sifatida ta sis etiladi. Xalqaro jinoyat sudi davlatlarning jinoyat sudlari vazi- fasini o tamaydi. Uning yurisdiksiyasi to ldiruvchi mazmun kasb etadi. Har qanday davlat Statut ishtirokchisiga aylanar ekan, bu bilan uning yurisdiksiyasini tan olgan hisoblanadi. Xalqaro jinoyat sudining yurisdiksiyasi maqomiga muvofiq, u butun xalqaro hamjamiyatni tashvishga soluvchi eng jiddiy jinoyatlarni qamrab oladi. Maqomga muvofiq, sud quyidagi jino- yatlarga nisbatan yurisdiksiyaga ega bo ladi: a) genotsid jinoyatlari; b) insoniyatga qarshi jinoyatlar; d) harbiy jinoyatlar; e) agressiya jinoyatlari. Statutda sanab o tilgan jinoyatlar tarkibi to liq ko rsatilgan. Xalqaro xarakterga ega bo lmagan qurolli mojarolar davrida sodir etilgan harbiy jinoyatlarni ham sud yurisdiksiyaga kiritadi. Sud o zining yurisdiksiyasini yuqorida aytilgan jinoyatlar bo yicha quyidagi vaziyatlarda amalga oshiradi: - yuqorida aytilgan jinoyatlardan biri yoki bir nechtasi sodir etilganligi haqidagi jinoyat ishi Statut qatnashuvchisi bo lgan davlatning Prokuroriga beriladi. Bunda jinoyat sodir etilish holatlari va boshqa buni tasdiqlovchi barcha hujjatlar taqdim qilinadi; - bir yoki bir nechta shunday jinoyat sodir qilingan taqdir- da, BMT Nizomining VII bobiga asosan xavfsizlik kengashining prokuroriga beriladi 1 . Sud Statutida jinoyat huquqining umumiy prinsiplariga bag ishlangan alohida bo lim mavjud. Unda quyidagi prinsiplar qayd etilgan: 1. Qonunsiz jinoyat yo . 1 Qarang: BMT Ustavi, VII bob. Tinchlikka tahdid qilish. Tinchlikni buzish va bos- qinchilik harakatlariga nisbatan ko riladigan choralar (39 51-moddalar). 158
. 3. Statut orqaga qaytish kuchiga ega emas. 4. Individual jinoiy javobgarlik. Statutga bir qilmish uchun ikki bor sud qilish mumkin emas , degan protsessual prinsip ham kiritilgan 1 . Shuningdek, 18 yoshga to lmagan shaxslarning xalqaro jinoyatda ayblanib, javobgarlik qilinmasligi prinsipini, harbiy jinoyatlarni sodir qilish- da aybdor bo lgan komandirlar va boshqa boshliqlarga, albatta, javobgarlik belgilanadi 2 . Sud tarkibiga quyidagi organlar kiradi: Rayosat, Apellya- tsiya bo linmasi, Sud bo linmasi, Dastlabki ish yuritish bo lin- masi, Prokuror devoni va kotibiyat. Sudda 18 nafar sudya mav- jud. Ular BMT xalqaro sudining sudyalari singari 9 yil muddat- ga Statut ishtirokchi-davlatlari tomonidan saylanadilar. Ammo, ulardan farqli ravishda, yangi muddatga qayta saylana olmaydi- lar. Prokuror devoni sud tarkibida mustaqil organ bo lib, jinoyat ishlari bo yicha ta qibni amalga oshirishga javobgar hisoblanadi. Ishtirokchilar tomonidan 9 yil muddatga saylanadi. Kotibiyat ma muriy funksiyalarni amalga oshiradi. Kotib sudyalar tomonidan 5 yillik muddatga saylanadi. Sudyalar, pro- kuror va uning o rinbosarlari, sud kotibi o z majburiyatlarini bajarishda diplomatik daxlsizlikdan foydalanadilar. Sudda ish ingliz va fransuz tillarida olib boriladi, rasmiy tillar esa, ingliz, arab, ispan, xitoy, rus va fransuz tillari hisoblanadi. Muhim protsessual xarakterga ega aktlar sud Reglamenti, protsedura qoidalari va ish olib borishda isbotlash qoidalari hisoblanadi. Shuningdek, sud haqiqatni aniqlash uchun zarur deb hisoblaydigan barcha ashyoviy dalillarni qabul qilib olish 1
qo llanma. T.: Faylasuflar milliy jamiyati nashriyoti , 2007. 280 281-betlar. Xalqaro jinoyat sudi prinsiplari to risida batafsil qarang: Sattorov D. Xalqaro sud. Xalqaro jinoyat sudi. T.: Yangi asr avlodi, 2004. 26 37-betlar. 2 Izoh: Statutga binoan Statut kuchga kirguncha shunday jinoyat sodir qilgan shaxs sud Statutiga muvofiq javobgar qilinmaydi. 159
tez va adolatli hal qilishdan iborat 1 . Quyidagilar Xalqaro jinoyat sudiga muayyan ishni ko rib chiqishni so rab murojaat etishi mumkin: 1) ishtirokchi-davlat; 2) BMT Xafsizlik Kengashi; 3) davlatlar, nodavlat notijorat tashkilotlari, jabrlanganlar. Shuningdek, boshqa manbalardan olingan asosli, ishonchli ma lumotlar asosida Xalqaro jinoyat sudi Prokurori o z tashab- busiga ko ra tergovni boshlashi mumkin. Sud statutining 77-moddasiga binoan, ushbu statutning 5-moddasida nazarda tutilgan quyidagi jazo turlari jinoyat sodir etishda aybdor deb topilgan shaxsga nisbatan tayinlanishi mumkin: 1) ozodlikdan mahrum qilish (30 yildan ortiq bo lmagan muddatga); 2) sodir etilgan jinoyatning o ta xavfliligiga hamda jinoyat sodir etishda ayblanayotgan kishining shaxsiy xususiyatlarini hisobga olib umrbod ozodlikdan mahrum qilish jazosi tayinla- nadi. Shuningdek, sud aybdorga qo shimcha jazo sifatida jarima solish to risida qaror qabul qilishi mumkin; 3) sodir etilgan jinoyat bilan berilgan jazo o rtasidagi nomu- tanosiblik asosida ham aybdor shaxs yoki prokuror sudning huk- mi ustidan shikoyat yoki protest keltirishi mumkin. Ozodlikdan mahrum etish bilan bog liq jazoni shaxs sud to- monidan belgilangan davlatlarning birida o taydi. Xalqaro jino- yat sudi mahkumlarning ahvoli xalqaro shartnomaviy standart- larga javob berishi ustidan nazoratni amalga oshiradi. Xalqaro jinoyat huquqidagi xalqaro huquqiy va milliy huqu- qiy sanksiyalarni farqlash lozim. Birinchi holatda ular jinoiy xatti-harakatlar jazolanishini belgilovchi xalqaro shartnomalarda ko rsatib o tiladi 2 . 1 Batafsil qarang. Xalqaro terrorizm jinoyati bo yicha jismoniy shaxslarning jinoiy javobgarligi (ilmiy-amaliy qo llanma) Nashr uchun mas ul: prof. Q.Z. Alimov. T.: 2007. 24 29-betlar. 2 Batafsil qarang. Ïàíîâ Â.Ï. Ìåæäóíàðîäíîå óãîëîâíîå ïðàâî. Ó÷åáíîå ïîñî- áèå. Ì.: ÈÍÔÐÀ Ì, 1997. C. 37 39. 160
gan badallar hamda hukumatlar, xalqaro tashkilotlar, jismoniy shaxslar, korporatsiyalar va boshqa tuzilmalarning ixtiyoriy ba- dallari hisobiga qoplanadi. Alohida hollarda BMT Bosh Assam- bleya roziligi bilan mablag lar ajratishi mumkin. Xalqaro jinoyat sudining sobiq Yugoslaviya va Ruandada ta sis etilgan at hoc tribunallaridan farqli o laroq, milliy sud tizimidan ustuvor ahamiyat kasb etmasdan, jinoiy adliyaning milliy organlarini to ldirib turuvchi vazifasini bajaradi. Shunday qilib, Xalqaro jinoyat sudi insoniyatni xavotirga solayotgan, ertangi kunga ishonchini yo qotishga olib kelishi mumkin bo lgan jinoyatlarga xalqaro miqyosda baho berishi bilan qimmatlidir. Zero, bugungi kunga kelib chuqur ildiz otib ketgan xalqaro miqyosdagi jinoyatchilikka qarshi alohida olin- gan davlat yoki mintaqa samarali kurash olib borishi mumkin ekanligi o z-o zidan ayon. Shunday bir sharoitda Xalqaro jinoyat sudi qonun ustuvorligining, qilingan jinoyat aslo jazosiz qol- masligining isboti sifatida maydonga chiqdi. Xalqaro sud, Xalqaro jinoyat sudi, eng avvalo, inson manfaatlariga xizmat qilishi bilan ham qimmatlidir. 161
Hozirgi kunda butun dunyo hamjamiyati oldida, shu jum-
162
da shu davlatlarning bir-biriga huquqiy yordam ko rsatish shart- larini belgilovchi va tartibga soluvchi me yorlarni o rganadi. V.P. Panovning ta kidlashicha, xalqaro jinoyat huquqiga xalqaro huquqdan alohida mustaqil fan sifatida qarash mumkin emas. Xalqaro jinoyat huquqi xalqaro ommaviy huquqning mustaqil tarmog i ekanligi tan olingan 1 . Shu sababli xalqaro jinoyat huquqi fani ham uning doirasidan chiqib keta olmaydi. Ma lumki, xalqaro huquq davlatlar orasida hamkorlik jara- yonida yuzaga keluvchi siyosiy, iqtisodiy, madaniy, harbiy va boshqa munosabatlarni, ya ni davlatlararo munosabatlarning xalq- aro boshqaruvi bilan bog liq muammolarini o rganadi. Xalqaro jinoyat huquqi davlatlarning xalqaro jinoyatchilik bilan hamkor- likdagi kurashi jarayonida shakllanuvchi davlatlararo munosa- batlarning xalqaro boshqaruv bilan bog liq masalalarini o rga- nadi. 3. Jinoyatchilikka qarshi kurashda davlatlarning xalqaro ham- korligi jarayonida davlatlar quyidagi vazifalarni hal qiladi. a) bir qancha yoki barcha davlatlarga xavf tug diruvchi jinoyatlarni xalqaro xarakterdagi jinoyatlar sifatida turkumlash- ni maslahatlashib olish; b) xalqaro xarakterdagi jinoyatlarning oldini olish va unga qarshi kurashda o zaro hamkorlik qilish; d) jinoyat va jinoyatchilar ustidan huquqiy sudlarni o rnatish; e) jazoning muqarrariligini ta minlash; f) jinoiy ishlar bo yicha huquqiy yordam ko rsatish zarur bo lgan taqdirda, jinoyatchilarni topshirish. 4. Jinoyatchilikka qarshi kurashda davlatlar xalqaro hamkor- ligining ahamiyati quyidagilar bilan belgilanadi: a) jinoyatlarning tobora baynalmilallashuvi va globallashuvi; b) xalqaro jinoyatlarning ko payishi va bir qancha yoki barcha davlatlarning manfaatlariga zidligi; 1
1997. C. 320. 163
faoliyatlarini muvofiqlashtirishining zarurligi; e) jinoyatchilikka qarshi kurashda milliy va xalqaro-huquqiy vositalarni qo shib olib borishning zarurligi. 5. Shuningdek, bu hamkorlikning yana bir yo nalishi dav- latlar tomonidan xalqaro huquq-tartibot uchun xavfli jinoyat- larni jazo belgilash, yurisdiksiya va sud ishini yuritishni belgilash, jinoiy ishlar bo yicha bir-birlariga huquqiy yordam ko rsatish, jinoyatchilarni topshirish, jinoyatchilikka qarshi kurashda xalq- aro tashkilotlar faoliyati kabi xususiy masalalardir. Bundan tashqari, huquqiy boshqaruv predmetiga jinoiy sud ishining minimal standartlari va qoidalarini belgilashni, huquq- buzarlar bilan muomalani va jinoiy huquqni muvofiqlashtirishni kiritish lozim. Ma lumki, bugungi kunda xalqaro xarakterga ega jinoyat- lar sifatida e tirof etilayotgan qulchilik, yollanma jinoyatchilik, terrorizm, garovga olish va boshqa jinoyatlar oqibatida million- lab begunoh insonlar iztirob chekkanligini ortiqcha izohlashga hojat yo q. Shuningdek, terrorizm hamda terroristik harakat oqibatida millionlab insonlar qurbon bo lishiga olib keldi. Shu sababli xalqaro jinoyatlarning oldini olishda ularga tegishli chora-tadbirlar ishlab chiqish muhimdir. |