Ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги тошкент давлат аграр университети

Adabiyotlar
 
1.
I.A.KariMov "E’tiKod erKihligi Kohuhiy asosda bulsih" "UzbyeKistoh RyespubliKasi Oliy Majlisi 11-
syessiyasida suzlagah hutKi"." AhdijohhoMa". 1998 8May 2 Z.Muhavvarov, 
G.XotaMov,S.UMar,SH.XaMrayev "Duhyeviy davlat va dih" 1998
3.
"DihShuhosliK asoslari" ToshKyeht 1995
4.
M.M.IsxaKov "XalK daxosihihg KadiMgi ildizlari va KurtaKlari" "Til va adabiyetta’liMi" jurhali
1993
2-soh 3-12 byet
4.
"Moziydah taralgah ziye" I
MOM
Buxoriy .ToshKyeht .1998
5.
U.Jurayev,Y.Saidjohov "Duhye dihlari tarixi" T."SHarK" 1998
6.
B.YA.StavsKiy "Sudbbbi buddiziya v Sryedhyey Azii. M.1984
7.
XryestoMatiya po islaMu. CHastb 1. M.1994
8.
Iz istorii dryevhbix Kulbtov Sryedhyey Azii. Xristiahstvo ToshKyeht 1994
9.
К Istorii xristiahstvo v Sryedhyey Azii, 19-20vv .ToshKyeht "UzbyeKistoh" 1998
1.
Buddizmning asoschisi miloddan avvalgi 1-ming yilliKda yashagan Budda hisoblangan. U tarixiy 
shaxs bo'lib, 80 yil yashagan. Uning xUsUsida tUrli rivoyatlar mavjUd. Uning nomi xind tilida nUrlangan, 
oliy haqiqatga erishgan dyegan ma'noni bildiradi. Rivoyatlarga qaraganda, Kyeng ma'noda Ko'p marta 
ilohiy tUgilishlar tUfayli mUtloq barKamolliKKa erishgan; boshqalarga ham diniy najot yo'lini Ko'rsata 
oladigan odamdir.
Aslida barKamolliKKa erishgan inson diniy emas, dunyoviy najot (ozodliK, erKinliK, mustaqillik, 

---

ma'naviyat) yo'lini bosib o'tishi va boshqalarga bu yo'lni Ko'rsatishi mUmKin xolos.
BU dinning rivoyatlarga Ko'ra bir odam hayr sahovatli bo'lishi va haqiqiy olamdagi orzU- havaslarning 
byehUdaligini tUShunishga yetib borishi natijasidagina BuddadyeK bo'lishi mUmKin emish. BU zararli 
fiKrdir. Inson dunyoga orzU-havas bilan, chin inson sifatida baxtli yashash, nasl qoldirish, yaxshi nom 
Uchun Kyeladi.
Tor ma'noda ega Budda buddizm asoschisi hisoblangan GaUtamadir. U go'yo "nUrlangan", ya'ni 
"haqiqiy bilimga erishgan"dan so'ng Unga SHaK'ya-MUni Budda nomi byerilgan. Rivoyatlarga Ko'ra U 
Gang daryosining o'rta oqimida joylashgan KichiK bir davlat shaxsining o'gli bo'lgan eKan. BU shaxsning 
xotini ilohiy homiladorliKdan GaUtamani tUggan. U voyaga yetgach, har qanday mavjUdoddyeK azob-
UqUbatdan iborat dyegan xUlosaga Kyelgan. U 7 yil tarKi dunyoliKda yashagandan Kyeyin "haqiqatga 
erishgan" va buni shahar qishloqlar bo'ylab targib qila boshlagan.
GaUtama o'z ta'limotining asosiy qoidalarini h4 oliy haqiqath tUsida bayon etgan. Uning shogirdlari 
YEr yizida birinchi rohibliK (monaxliK) jamoasini tashKil etib, Ular joylashgan xonaqohlar qUrdirgan. 
Kyeyin Budda xayKallari o'rnatilgan hashamatli ibodatxonalar bunyod etilgan.
Eramizning II-III asrlarida to'plangan Buddaning tarjimai xoli haqiqatdan ham bor bo'lgan targibotchi 
haqidagi xotiralarga asoslanganmi yoKi yo'qmi eKanligi Dinshunoslikda hal qilingan
emas. Biroq buddizmning birdan-bir hyaratUvchisih emasligi Shubhasiz.
DastlabKi buddizmdagi bu dunyo o'tKinchi dyegan da'volvr butUnlay asossizdir. Dunyo, olam abadiy. 
Faqat dunyodagi moddiy buyimlar, har bir odam o'tKinchidir. o'zi dunyoga vafo qilmaganlar bu byechora 
dunyoni byevafo dyeb da'vo qiladilar. BU asossiz da'vo boshqa dinlarda ham bo'lgan.
Buddizmdagi hiKmatlar, haqiqat haqidagi ba'zi bilimlar foydalidir xolos.
BU din eramizdan oldingi 273-232 yillarda yashagan, hUKmronliK qilgan impyerator AshoKa davrida 
hindistondan hshimoliyh mamlaKatlarga tarqalgan. Sharqda, YAponiya, Koryeya, shimolda MarKaziy 
Osiyoga, garbda YAqin va o'rta Sharqqa tarqalgan.
Buddizm hindistondan Kyeyin Ko'proq KUshon podsholigida qaror topgan. BU podsholiK qadimgi 
dunyo qUldorliK davlati bo'lib, Uning rivojlangan davri eramizdan oldingi 1 asr oxiri va millodning 3 asri 
boshlariga to'gri Kyeladi. BU podsholiK hozirgi MarKaziy Osiyoning Katta qismi, PoKiston, SHimoliy 
hindiston va ehtimol hozirgi UygUr avtonom ryespUbliKasi yerlarini o'z doirasiga olgan. BU podsholiKda 
yashagan elatlar birgina buddizmga emas, ZardushtiyliK, hindUizimga ham e'tiqod qilganlar.
KUshon podsholigi o'rnida V-VI asrlarda Eftalitlar davlati vujudga Kyelgan. Uning hUdUdi MarKaziy 
Osiyo, Afgoniston, SHimoliy-Sharqiy hindiston va Sharqiy TUrKistonning bir qismidan iborat bo'lgan. VI 
asrning 2-yarmida tUrK xoqoni Uni tor-mor qilgan. BU davrda qadimgi mahalliy dinlar bilan birga 
ZardushtiyliK va buddizm, so'ngroq xristianliK ancha Kyeng tarqalgan.
SHo'rolar davrida Ayritom, Qora tyepa, Dalvarzin tyepa, QUva Zartyepalarida arxyeologiya ishlari 
tashKil etilganda bu yerlarda Zardushtiylarning otashxonalari. Buddaning sanam, Katta va KichiK 
xayKalchalari topilgan. Uy hayvonlarining hayKalchalari, ramziy gildiraKlar bor bo'lgan. Zarb 
etilgantangalar ortida tUrli xUdolar-QUyosh,Olov, omad va ma'mUrchiliK xUdolari va haKozolar 
tasvirlangan.

---

DyemaK, KUshon va Eftalitlar madaniyatida ma'jUsiyliK,fyetishizm, otashparastliK, Kyeyin BuddaviyliK 
diniy e'tiqodlari tarqalgan.
Buddizm MarKaziy Osiyoda V-VIII asrlarda Krizisga Uchrab tarqalib Kyetgan.
XUlosa ShuKi, buddizm milloddan avvalgi 1-ming yilliK boshida vujudga Kyelib, hinditonda qaror 
topgan. hozirgacha Uning bir Ko'rinishi hindUizm davlat dini va hUKmron mafKUra hisoblanadi. BU yerdan 
KUshon podsholigi va eftalitlar davlati xUdUdlarigacha tarqalib, Ular tor- mor etilgach, parchalanib, 
o'rniga islom tarqatilgan; Shundan so'ng Uning ayrim asoratlari qolgan. Uning hayKallari MarKaziy 
Osiyoda yiqorida qayd qilingan tyepalarda topilgan.
2.
Buddizm ta'limotining asoslari Uning TripitaKa nomli mUqaddadas yozUvida bayon 
etilgan. BU ta'limotda salbiy, zararli, gayri ilmiy goyalar anchagina bor. Masalan, Buddaning da'vosiga 
binoan har qanday borliq, har qanaqa shaKldagi va Ko'rinishdagi har bir hayot mavjUdotlarga azob 
byeradigan yomonliKdir. YOmonliK va azob-Uqibatlarning sababi odamzotning va hamma tiriK 
mavjUdotlarning bu dunyoga, go'yo qayta tUgilish dunyosiga bogliqligi, Unga Ko'ngil qo'yganligi; garchi bu 
dunyo syezgilar vositasida xis etilsa-da asli hayoli dunyo dyeb targib qilinadi.
Dinshunoslik fani bu da'volarni tan olmaydi, Ularni zararli dyeb hisoblaydi. CHUnKi ob'yeKtiv olam, 
ya'ni tabiyat va jamiyat birgina yomonliK emas, Ularda ezgUliK (yaxshiliK) ham Ko'p. BUlar bir-biriga zid 
o'zaro KUrashadi; bunda yomonliK, yovUzliK chyeKinadi; yo'qotiladi, yangilari paydo bo'ladi; Ular ham tor-
mor bo'ladi, bo'lmasa oldi olinadi. Masalan, qUrgoqchiliKKa qarshi Kanallar, chigirtKaga zid dorilar, soctial 
KasalliKlarga qarshi emlashlar, zilzilaga qarshi syeysmiK byelboglar, vaxxobiyliKKa qarshi KUrashlar, 
talabalarni yomon o'qishiga qarshi talabni KUchaytirish ryeytinglarga, qat'iy amal qilish va haKozolar joriy 
etilgan.
Inson yomonliKKa qarshi doim ziddi zaxar tayyorlagan va Uni ishlatgan. Insonni qayta tUgilishi 
haqidagi Uydirmaga KyelsaK, U ham asossiz. har bir odam bir marta tUgiladi. Buddizmda da'vo 
etilganidyeK, boshqa tiriK mavjUdotlar, masalan maymUn, cho'chqa qiyofasiga Kirib qaytib Kyelmaydi. BU 
da'voning zararini Dinshunoslik allaqachon fosh etgan. BU fan xindilarni bu jonivorlar bizning ajdodlarimiz 
bo'lgan dyeb qishloq xo'jaligi zararKUnandalarini yo'qotmasligi, eKin, myevalarni talab, yeb yiboradigan 
maymUnlarga qasrlar qUrib byerishi bu xalqning och, yarim yalongoch yashayotganligining Kasofatidir. 
Ba'zi qavmlar sigirlar eKinlarini payxon qilsa, shox Ko'chada yirsa, yotsa, tyezaKlasa ham miq etmaydilar. 
BU o'sha xalqning o'tmish dinlar ta'siridan qUtUlmaganligidir.
BUddistlar o'ylaganicha bu dunyo asli hayoliy dunyo emas; U ryeal, haqiqiy, syevimli, ardoqli, inson 
Uchun goyat KyeraKli, foydali adabiy dunyodir. Faqat giyoxvand, alKogoliK, ovsar, mUttaham, 
tyerroristlarga vafo qilmaydi.
XUlosa ShuKi, buddizmning diniy ta'limoti mazmUni o'z davrida xalqlar hayotiga mUayyan darajada 
o'z ta'sirini Ko'rsatgan.
3.
BU din ham boshqalari Kabi paydo bo'lishi bilanoq tUrli oqim, syeKta, tarmoqlarga bo'linib 
Kyetgan. TUrli mamlaKatlarda tUrlicha nom bilan atalgan. Masalan, janUbi-Sharqiy mamlaKatlarda 
himayana, shimoliy mintaqalarda mahayana, Xitoyda daosizm, YAponiyada sintoizm, Tibyetda lamaizm 
Shular jUmlasidandir.

---

BUtUn buddizmga xos bo'lgan xususiyat Uning ahloqiy-amaliy yo'naltirilganligidir; bu dinning o'zagini 
hto'rt olijanob haqiqath haqidagi goyalarni targib qilish tashKil etadi. BUlardan 1-azob- UqUbat chyeKish; 
2-chisi Uning sabablari, 3-azob-UqUbatdan xolos bo'lish; 4-azob-Uqibatdan xolos bo'lishga olib boradigan 
yo'l. Buddizm ta'limotining butUn tizimi ana Shu 4 qoidani tUShuntirish va rivojlantirishdan, xUsUsan 
Ularda joylashgan shaxs avtonomligi, ya'ni qisman mUstaqilligiga bagishlangan.
Dinshunoslik asoslari nUqtai nazaridan haqiqat dyeb shahsning ongigiga, irodasiga bogliq bo'lmagan, 
voqyealiKda qanday bo'lsa Shunday holda in'iKos ettiriladigan rost, chin, rad etib bo'lmaydigan hodisa va 
dalillarni aytiladi. SHUning Uchun haqiqat oliyjanob bo'lmaydi; odam Shunday bo'lishi mUmKin. Azob 
chyeKish, Uning sababi, Undan xalos bo'lish, Uni bartaraf qilish v.x. shaxs yoKi ijtimoiy hodisalar bo'lib, 
Ular haqiqatdan yiroq yoKi Unga yaqin, tyesKari ham bo'lishi mUmKin. Azob chyeKish his-tUygUga 
tyegishli; U sUb'yeKtivdir; birov Unga chidaydi, boshqasi faryod, is'yon Ko'taradi. haqiqat esa sUb'yeKtiv 
emas, ob'yeKtiv bo'ladi, mavhUm emas, ryeal bo'ladi.
Buddizmning ahloqiy mye'yorlarida odam yovUzliKKa qarshi chiqmasligi, yivosh, itoatKor, mUrosasiz 
bo'lishi KyeraK dyegan ta'limot ham bor. BU ham bizning falsafa, etiKaga mos emas. BUlar, jUmladan 
Dinshunoslik asoslari yovUzliKKa qarshi ayovsiz KUrashishni, Uni yo'qotishni, aKs holda U inson va 
jamiyatga battar zarar Kyeltirishini isbotlagan. Daraxtning bo'shini qUrt yeydi, qovUnning yaxshisini chiya 
bo'ri, UzUmning pishganini, o'rab qo'yilmasa ola qanot yeydi dyegan hiKmatlar bor. SHUnday bo'lmasin 
Uchun dUshman bilan yizma-yiz Kyelganda, qaynona xaddidan oshganda xUjUmKor, jasUr, qo'rqmas, 
KUrashchan bo'lishi KyeraK; itoatKorliKni chyegarasi bor; Undan oshsa rahbarlar nazar-pisand qilmaydi; 
mUrosasozliK yomon illat; U odamni qo'rqoq, qat'iyatsiz, KyeliShuvchan, loqayd, byefarq qilib qo'yadi. 
Talabalar shiddatKor, qat'iyatli, jasUr, princtipial, bir so'zli, mUrosasiz bo'lsinlar.
Buddizmning ahloqiy goyalarda bilim, jUmladan ahloqiy mye'yorlar xUdojo'yliKKa xizmat qilishi 
KyeraK dyegan da'vat ham bor. BU da'vat tahlil etilsa asossizligi ma'lUm bo'ladi. Bilim, ayniqsa, ilm-fan 
jamiyat taraqqiyotiga, tabiatni insonga bo'ysUndirishga, salbiy omillarni yo'qotishga shaxs, jUmladan 
talaba Kamolatiga xizmat qilishi shart; xUdojo'yliKKa esa diniy ta'limot xizmat qilavyersin. LyeKin 
buddizning bilimlar azob-UqUbatdan qUtilishga xizmat qilishi zarUr dyegan da'vosi jUda to'gri. Masalan, 
myedictina bilimlari hamma odamlar Uchun sUv bilan havodyeK zarUr.
XUlosa ShuKi, buddizm ta'limotida ijobiy jihatlardan Ko'ra salbiy, goyat Ko'xna,. gayriilmiy da'vat, 
nasixat, tavsiyalar va o'rinsiz chyeKlash, asossiz ta'qiqlashlar UstUnroqdir. SHUning Uchun bu din tyez 
parchalanib Kyetgan.
4.
Buddizmning muqaddas yozUvi TripitaKa eramizdan oldingi 1-ming yilliKda 
bitilgani Uchun zamonlar o'tishi, hindistonda har xil o'zgarishlar yiz byerishi natijasida talabga javob 
byermay qolgan; buddistlar orasida ziddiyatlar, xatto KonfliKtlar yizaga Kyelgan. Buddizm hindistonda 
KUshon podshoxligi davrida ravnaq topib, Kyeyin Uning ta'siri Kamayib, o'zi bo'linib, o'z o'rnini 
hindUizmga bo'shatib byergan. XII asrga Kyelganda bu o'lKada dyeyarli yo'qolib, boshqa mamlaKatlarga 
Kyengroq yoyilgan.
Buddizm orasida boshqa jaxon dinlaridagi Kabi Ko'plab oqim va syeKtorlarning KUrashi hamisha yiz 
byerib tUrgan. Buddizmning himayana, mahayana dyegan yiriK shaKllari Kyeng tarqalgan. Tibyetda esa 
XIV-XVI asrlarda lamaizm shaKllangan. Xitoyda boshqasi bo'lgan.

---

XX
asr o'rtalariga Kyelib buddizm Garbiy Yevropa mamlaKatlarida ommalashib Kyetgan. BU asrning 
oxirlari 80-90 yillarda nyeobuddizm va myetabuddizmning bir qancha oqimlari paydo bo'lgan. hozirgi 
davrda Osiyoning o'zida saqlanib qolgan mintaqaviy shaKllarining Uyishmalari ijtimoiy hayotga, siyosatga 
aralashib, goh ijobiy, goh salbiy rol o'ynamoqda. Endi yaxlit buddizm yo'q, mintaqaviylari qolgan. 
Buddizmning bir qanoti Yevropaga o'tgan.
hindistonning ingliz mUstamlaKasi sirtmogidan chiqishi Uchun olib borilgan milliy-ozod liK xaraKatida 
hindUizm, himayana, mahayana oqimlari mUhim siyosiy rol o'ynaganlar. BUlarning salbiy roli ShundaKi, 
Ular vastachiliK guruxbozliKni KUchaytirib, hind xalqi qavm, tabaqalar orasiga nifoq solmoqda; 
musulmonlar bilan hindiylar orasida nizolar Kyeltirib chiqarmoqdalar. YAponiyada birmUncha mU'tadil, 
yivvosh, radiKal emas, biroq impyerator parast sintoizm hUKmron. Lamaizm esa Tibyetda, BUryatiya, 
TUva, Altayda Kyeng tarqalgan.
XUlosa ShuKi, buddizm o'rta asrlardayoq Krizisga Uchrab, parchalanib, yaxlit, bir butUn dindan 
mintaqaviy dinlarga aylanib Kyetgan.
3.. XristianliK jahon dinlaridan biri bo'lib, eramizning 1-asri 2-yarmida RUmo impyeriyasining 
Sharqiy viloyatlarida Ko'p xUdoliK dinlari o'rniga qUllar va mazlUm elatlarning dini sifatida yaKKa xUdoliK 
(monotyeistiK) shaKldagi tarzda shaKllangan. DyemaK, U dastavval dyemoKratiK xususiyatga ega bo'lgan. 
SHUning Uchun tyez, oson tarqalgan. Davrlar o'tishi bilan Uning Ushbu xususiyati Kamayib, hUKmron 
tabaqalarning dini bo'lib qolgan.
MazlUm tabaqalar o'zlarini goyat ogir, mUsibatli va KUlfatli hayotdan go'yo qUtqarUvchi, xalosKor-
myessiya Kyelishiga Umid boglatadigan dini sifatida yizaga Kyelgan.
XristianliKda xUddi yahUdiyliK, islomga o'xshab ajr, ya'ni taqdirlanish, ragbatlanish goyasi bo'lgan. 
Unga binoan, diniy ta'qiqlarni buzganliK Uchun jazo olish yoKi dinga sadoqat bilan amal qilishliK, taqvodor 
hayot KyechirganliK Uchun gayri tabiiy KUchlarning taqdirlashidir. YAngi dinni tarqatUvchi mazlUmlarni 
aldash Uchun Shu Uydirmadan foydalanganlar. BU ajr yaKKa xUdoliK dinlariga asoslangan ijtimoiy 
ahloqqa, ilohiyotga xos gayri ilmiy ta'limotdir.
Islomdagi Kabi xristianliKda ham do'zax va jannat haqidagi ta'limotida ajr Konctyepctiyasi o'z ifodasini 
topgan. Unga binoan odamlar bu REJA dunyodagi yaxshi yoKi yomon xatti-xaraKatlari Uchun oxiratda 
ajrini tortadi dyeyiladi. GUnoxKorlar do'zax azobini tortar, taqvadorlar jannat rohatini Ko'rar emishlar.
hDinshunoslik asoslarih ajrni, U bilan boglangan jannat va do'zax tushunchasi faqat diniy goyada 
mavjUd dyeyiladi. Ularni ibtidoiy din Koxinlari o'ylab topgan; odamlarni dinga bo'ysUndirish, Unga 
ishonmaganlarni, ogohlantirish Uchun o'ylab topilgan; bu diniy fiKr dindan dinga o'tib, mUraKKablashib, 
butUn boshli esxatologiya goyasi vujudga Kyelgan. Agar U rost bo'lsa, qiyomat bo'lib, yer yizi yaKson 
bo'lishi, tiriKlar haloK bo'lib, hamma o'lganlar qayta tirilishi KyeraK. Etnografiya byergan ma'lUmotlarga 
Ko'ra hozirgacha dunyoga 70 mld. Odam Kyelib Kyetgan.
Barcha dinlar Kabi xristianliK ham zamonlar o'tishi bilan sinfiy jamiyatlarda xUKmron sinf va ijtimoiy 
tabaqalar maqsadlariga mUvofiqlashtirilgan; IVasr boshlariga Kyelib RUmo impyeriyasining davlat diniga, 
hUKmron mafKUrasiga aylangan.
XristianliK rivojiga Konstantinopolp patriarxi Nyestoriy o'zining ilohiyotga doir qarashlari bilan 

---

mUayyan xissa qo'shgan. Qandaydir sabablarga binoan VI asrdan boshlab, qUvginga Uchrab nyestoriylar 
MarKaziy Osiyoga Ko'chib Kyela boshlaganlar. Ular faKtoriyalar dyeb atalgan diniy Uyishmalar tashKil etib, 
SUgdiyonada xristian dinini tarqatganlar. Natijada majUsiyliK dinlari zamon talablariga javob byerolmay 
qolgach, Ulardan yiz o'girib, xatto TUrK xoqonlari, mo'gUl xonlari orasiga ham xristianliK yoyilgan.
XristianliKning KosmopolitiK, ya'ni elat, xalq, millat ajratmaydigan din eKanligi oldin mazlUmlar 
manfaatlarini ifodalagan, Unda missionyerliK, ya'ni dinni tarqatish haraKati KUchliligi, ijtimoiy- siyosiy, 
ahloqqa xos dastUrlarning mavxUmligi, sinfiy va milliy farqlarni baravarlashtirish bu dinning nisbatan tyez 
tarqalishiga imKon byergan. X asrda Kiyev RUsi cho'qintirildi. SHUndan boshlab, U RUsiyaga ham yoyila 
boshladi.
XristianliK butUn Yevropa, SHimoliy va JanUbiy AmyeriKa, Avstraliya qit'alariga yoyilgan. MissionyerliK 
hozir ham Kyeng Ko'lamdadir. Masalan, O'zbekistonda Koryeyslar nisbatan bir joyga to'planib 
yashayotgan qishloqlarda rUs chyerKovlari qUrilib, Koryeyslarni ham xristianliKKa cho'qintirmoqda. Ilgari 
musulmon bo'lib, AmyeriKaga Kyelib qolgan nyegrlar ham xristian bo'layotir.
XUlosa ShuKi, xristianliK 1-asrda RUmoda paydo bo'lib, so'ng hoKim sinflarning davlat dini va 
xUKmron mafKUrasiga aylanib, pirovardida jahon diniga aylangan. II
K
xristianliK jamoalari 
iUdaizm(Yaxudiylik) doirasida paydo bo'lgan. SHUning Uchun Bibliya har iKKala din Uchun birday 
muqaddas yozUvdir.
II
K
xristianliK diniy ta'limotining Pavyel va Uning shogirdU izdoshlari bayon qilganlar. 325 yili bo'lib 
o'tgan jaxon NiKyeya sabori (maxsUs yigini) xristianliKKa xos asosiy aqidalarning qisqacha bayonini bitgan; 
bu xristian e'tiqodining ramzi (simvoli) bo'lib, islomdagiga o'xshagan iymon Kalimasi bo'lib qolgan.
XristianliK ta'limotining asosiy mazmUni-xUdoning o'gli - xUdo-odam Iso Masih haqidagi 
ta'limotdir, rivoyatlarga qaraganda U go'yo osmondan tUshib, odamlarni dastlabKi gUnoxlardan xolos 
etish Uchun gayridinlarning qiynoqlari va o'limiga rozi bo'lgan; Uni Kryestga o'xshagan parchinlab 
o'ldirgan; Kryest Shundan Kyelib chiqqan; Undan so'ng mo'jiza yiz byerib, U tirilgan va yana osmonga 
chiqib Kyetgan emish. BU dinga Ko'ra oxiratda Iso yana 2-marta osmondan qaytib tUshib, tiriKlarU 
o'liKlarni sUd qilar eKan. Xristianlarni tUrli nav'larga bo'lib, gUnoxKorlarni dUzaxga, savoblilarni jannatga 
jo'natar emish. Boshqa dinlar, chUnonchi yahUdiyliKda ham Shunday rivoyatlar bor.
Iso o'gitlarida Uning mUhlislariga bu o'gitlar amal qilish, tUrli mashaqqatlarga Iso Kabi chidash 
shartligi, buning evaziga esa Ular oxiratda ajr (mUKofot, ragbat)ga erishishlari xristianliKdagi asosiy 
da'volar singdirilgan.
XristianliK ham boshqa dinlar Kabi o'zga dinlar ta'siriga dUch Kyelgan. Uning ta'limotining tarKib 
topishiga Sharq diniy e'tiqodlari, ayniqsa yaxUdiylarning mahdiyliK haqidagi Uydirmalari, yaxUdiy-YInon 
va Undan Kyeyingi davrlarning falsafiy goyalari ta'sir etgan.
XristianliK ta'limotining shaKllanish jarayoni bir nyecha asrga cho'zilgan. Jahon NiKyeya va 
Konstantinapolp saborlari ishlab chiqqan e'tiqod timsoli bir nyecha marta o'zgargan va to'ldirilgan. BUnda 
daxanaKi janglar Ko'p bo'lgan.
GUnohlarni yivish, xUdoni zUhr etish, cho'qinish marosimlari, non va vinoni tatib Ko'rish odatiga, 
iKona (but)larga topinish va haKozolarga mUnosabat bilan bogliq bo'lgan KUrash ayniqsa cho'zilgan. 
Muqaddas yozUvlar bular haqida har xil, goxo ziddiyatli fiKrlar bayon etilgan.

---

TashKiliy jihatdan xristianliK hyech qachon va hyech bir mamlaKatda yagonaliK, yaxlitliK Kasb 
etmagan. hozir ham Shunday. BU hol Ushbu dinning ham tUrli saviyadagi, har xil manfaatni Ko'zlangan 
odamlar boshqa-boshqa sharoitlarda yashagan rUxoniylar ijod qilganliKlaridan dalolat byeradi. BU xolatni 
xristianliKning o'rta asrlardayoq 3 yiriK oqimga - pravoslaviye, Katolictizm va protyestantizmga bo'linib 
Kyetganligidan izoxlash mUmKin. BU ham yetmagandyeK, bularning har birini yana tUrli yo'nalish, gurux, 
syeKtalarga bo'linib Kyetgan. Natijada xristianliK chUqUr inqirozga Uchragan, parchalangan; Undan yiz 
o'girUvchi, Unga qarshi chiqUvchilar, goyat Ko'paygan.
Krizisdan qUtilish, dinni haloKatdan saqlab qolish, KatoliK chyerKovi Uchun XIII asrda inKivizictiya, 
ya'ni chyerKov sUdi tashKil etilgan. VatiKanda Papa xoKimiyati tUzilgan. InKvizactiya bid'atga, papa 
xoKimiyati dUshmanlariga, dunyoviy bilim vaKillariga qarshi KUrashish Uchun tUzilgan. U yiz yillar 
davomida amal qilib, o'taKyetgan shafqatsizliK qilgan. Millionlab odamlarni jismoniy qiynoqlarga solgan, 
qamoqxonalarda chiritgan; hatto olovda KUydirgan. Masalan, UlUg olim, faylasUf Djordano BrUno 
gUlhanda yondirilgan. Galilyey 27 yil qamoqxonada azob tortgan. Natijada xristianliKKa qarshi qo'zgolon, 
is'yon, galayonlar, ryefarmatorliK, zamonaviylashtirUvchiliK, fundamentalistiK va eKstryemistiK haraKatlar 
avj olgan. hozir nisbatan biroz tinchigan.
XUlosa ShuKi, xristianliKning ta'limoti mohiyati gayri ilmiy, mazmUnan KyesKin ziddiyatli, shaKlan 
xilma-xil, Ko'p tarmoqli dindir. Faqat Katolictizmlarida ryegional tashKilotlar jUda Ko'p. RUsiyadagi 
pravoslaviya chyerKoviga patrialxal sinod rahbarliK qiladi. Uning bosh rahnamosi hozir AlyeKsiy II dir.
XristianliKda ham axloq masalalariga Katta e'tibor byerilgan. Xozir ayniqsa Shunday. Xristian 
isloxiyotchilari bu dindagi axloqiy mye'yorlarni UmUminsoniy dyeb da'vo qilib, bu axloqning o'zini esa eng 
oliy d a raj ali va insonparvar axloq dyeb ishontirishga zo'r byerib o'rinadilar. BUning Uchun Ular 1- 
navbatda myexr- mUxabbat xaqidagi goyani dalil qilib Kyeltiradilar. Ayni paytda xristian iloxiyotchilari bu 
dindagilar gUnoxiga botganliKlari Uchun xristian axloqini odamlar ongiga sindirish mUmKin bo'lmay 
Kyelganligini tan olishga majbur bo'lmoqdalar. BUnga xistianlar orasida qotilliK, o'griliK, qallobliK, 
reKyetchiliK, byezoriliK Kyeng tarqalgani sabab bo'lmoqda.. LyeKin xristianliKda axloqsizliKni oqlab 
tasvirlash Uchun hasosh hamisha topiladi. BUnda aybni dinga emas, ijtimoiy tUzimga, siyosiy vaziyatga va 
ma'naviy Krizisga yopishtiradilar.
XristianliK axloqi odamlar moxiyatan axloqsizliKKa moyildir, faqat xUdo mUtloq axloqlidir dyeb 
da'vo qiladilar.Axloqqa baxo byerish xUqUqiga ega bo'lgan yaKKayi-yagona xaKam ( sUdiya) aynan xUdo, 
dyeb targib qiladilar.
Dinshunoslik asoslari nUqtai nazaridan bu da'volar butUnlay o'rinsiz. Odamning biologiK va 
ijtimoiy moxiyatida axloqsizliKKa moyilliK yo'q. Faqat U go'daKliK yoshidan o'tib, balogatga yeta 
boshlagandan Uning axloqi shaKllana boshlaydi. BU davrda U o'z bilimiga, aqliga, ma'naviyati, ongiga ega 
eKanligiga, U qanday miKromUxitda, ya'ni oilada, qo'ni-qo'shni, maxalla, qarindosh -UrUg, o'qUv va ishlab 
chiqarish jamoalari, Ulfatlar oshna- ogayni mUxitining xususiyatiga, axloqiyliK darajasiga mUtanosib xolda 
mUayyan axloqqa ega bo'ladi. DyemaK, axloq tUgma emas. U odamning moxiyatidan Kyelib chiqmaydi; U 
odamning bilim saviyasiga, ongliK darajasiga, miKro va maKro mUxit ta'siri xususiyatiga bogliq.
XristianliK axloqiga Ko'ra yana bir fazilat hamma qilgUliKlarni Kyechiravyerishdan, binobarin, arzisa 
yoKi arzimasa, boshqalar gUnohini, azobini, yovUzligini afv etishdan iborat; bu ham odamning moxiyatan 
gUnoxKorligidan Kyeltirib noo'rin xUlosa chiqariladi. BU ham bizning etiKa- axloq xaqida fanimizga aslo 
to'ri Kyelmaydi. Kyechirish darajasi, xaraKtyeri, vaqti, o'rni aslo bir xil emas. Masalan, qastdan, bilib- tUrib 
qilingan jinoyatini aslo Kyechirib bo'lmaydi, mayda-chUyda dilozorliK, tasodifan, bilmasdan qilinib 
qo'yilgan, Uzr so'ralgan, taKrorlanmasliKKa va'da byerilgan gUnoxlarni Kyechirsa bo'ladi. Masalan, 

---

talabaning institUt doirasidagi progUlini, byezoriligini, aldamchiligini, byeandishaligini Kyechirib 
bo'lmaydi; mayda- chUyda gUnoxlarnigina shartli ravishda, qattiq tanbyex byerib, Uzr so'ratib, 
taKrorlanmasliKKa va'da olib Kyechirsa bo'ladi.
Endigina paydo bo'layotganda mazlUmlar dini sifatida shaKllangan xristianliKda oddiy 
odamlarining orzU-Umidlari ham o'z ifodasini topgan. Masalan, barcha byeva-byechora, yetim- 
yesirlarning birodarligi, qavmU-qarindoshlarga myexr- mUxabbat bilan qarash lozimligini va xoKazolarga 
Kyeng o'rin, e'tibor byerilgan. BU goyat ijobiy axloqiy fazilat edi. Biroq, KyeyinchaliK bularni targib qilish 
va Ularga amal qilish sUsaygan. Ko'proq ogizda, muqaddas yozUvlar qogozida qolgan. CHUnKi, 
KyeyinchaliK chyerKov bu da'volarni oddiy dindorlarni o'ziga qarshi qaratib, yoppasiga myexr- mUxabbat 
Ulashish, taqdirga tan byerish va itoatKor bo'lishni targib qila boshlagan. Xozir ham Shunday qilinmoqda. 
BU xol chyerKovning ilK xristianliKdan chyeKinishidir.
CHyerKov o'tmishda ham, hozir ham mazlUmlarning azob- UqUbatlari evaziga byeriladigan ajr 
(mUKofat) ni va dalolat tantanasini h xUdoning saltanatih va marhamatiga boglab qo'yadi; bularning 
qachon Kyelishi provardida faqat Shu xUdoning irodasiga boglab qo'yiladi. SHU sababdan chyerKov oddiy 
dindorlar ommasini mavjUd adolatsiz jamiyatni qayta qUrish olib borayotgan KUrashni axloqsiz dyeb e'lon 
qiladi.
hDinshunoslik asoslarih chyerKovning bu da'vosini nasiya,aldov, Kafolatsiz va'da, natijasiz tasalli byerish 
dyeb baxolaydi.
XristianliKdagi Uch yizli odam- xUdo, o'gil- xUdo va muqaddas rUx Kyeng targibot qilinadi. XUdo o'gil- Iso 
Masixning o'zi azob- UqUbatlari ostida o'lib, osmonga parvoz qilib Kyetgan. Qachon hqaytarilib, qayta 
yerga tUshishih xaqidagi rUxoniylarning o'zi ham fiKr bildira olmaydilar. Ungacha mazlUmlar ezilib, 
xoKisor bo'lib, taqdirga tan byerib, xayotdan 
KO
'
Z
yimib Kyetavyeradilar.
XristianliKda yovUzliKKa KUch bilan qarshi chiqmasliK, yomonliKKa iloji boricha yaxshiliK qilish 
KyeraKligi xaqidagi goyani ham xyech qanday taxlil va tanqidga arzimaydi.
XUlosa ShuKi, xristianliK axloqi UmUminsoniy axloq mye'yor va tamoyillarga mUvofiq emas; Unga 
aKsariyat dindorlar ham, xatto ayrim rUxoniylarning o'zlari ham xar doim, hamma yerda, xarqanday 
sharoitda amal qilavyermaydilar.
4.
Ma'IUmKi, xozirgi davrda mUstaqil O'zbekistonda 120 dan ziyod millat va elat yashaydi. 
BUlar 15 Konfyessiyaga, ya'ni diniy Uyishmaga e'tiqod qiladi. BUlar orasida islomdan so'ng 2- o'rinni 
xristianliKning pravoslaviya oqimi egallaydi. Uning bir nyecha chyerKovi va marKaziy Ushmasi bor: baptist, 
iyegovist, advintist Kabi syeKtalar bor. Kadrlarni MosKva va boshqa shaharlardagi syeminariyalar 
tayyorlab byeradi; diniy adabiyot va vaqtli matbuot nashrlari ham U yerlardan olinib Kyelinadi.
O'zbekiston KonstitUctiyasi va Unga asoslanib ishlab chiqargan vijdon erKinligi va diniy tashKilotlar 
to'grisidagi, yangi taxrirdagi KonUnga asosan ryespUbliKadagi barcha diniy Uyishmalar erKin, oshKora, 
tyeng xUqUqli tarzda faoliyat Ko'satmoqdalar. BU xUqUq va erKinliKlar qonUn bo'yicha Kafolatlangan. BU 
qonUnlarga binoan biror Konfyessiyaga imtiyoz byerilmagan; qonUnlar doirasidagi faoliyat 
chyeKlanmaydi; Ularning a'zolari va raxbarlari ham qonUnlashtirish xUqUq va erKinliKlardan byemalol 
foydalanishlari mUmKin. o'zlari Uchun Kadrlar tayyorlash, matbuot organi tashKil etish, saylovlarda 
ishtiroK etish, itimoiy xayotda qatnashish, KyeKsayganda, yoKi myexnatga layoqatsiz bo'lib qolganda 
nafaqa olish Kabi xUqUqlarga egadirlar.
RyespUbliKamizdagi barcha Konfyessiyalar orasida totUvliK hamjixatliK mavjUd bo'lib, xalqimizni 

---

tarbiyalashga, tinch va xavfsizliKni saqlashga salmoqli xissa qo'shmoqdalar. XUlosa ShuKi, xozirgi davrda 
O'zbekistonda xristian chyerKovi va boshqa diniy Konfyessiyalar Kabi KonstitUctiya va vijdon erKinliK 
qonUni byergan xUqUq va erKinliKlardan byemalol foydalanmoqdalar; bular to'la Kafolatlangan.
Barcha Konfyessiyalar, xatlar, hamjixat yashab, davlat va siyosiy masalalariga aralashmasdan, 
xoKimiyat talashmasdan, o'z funkchiyalarini xotirjam bajarayotirlar. Davlatimiz bilan Ular orasida xyech 
qanday ziddiyat va tUShunmovchiliKlar yo'q.