Ўзбекистон республикаси ќишлоќ ва сув хўжалиги вазирлиги
Yüklə 2,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
7-jadval Korxonalarda byudjetlarning shakllarini tuzish belgilari va mezonlariga ko„ra qiyosiy tasniflanishi Byudjetlarning shakllari bo„yicha Byudjetlarni bosh byudjetga bog„liqligi bo„yicha Korxonaning faoliyat turlariga ko„ra 1. Statik byudjet 2. Moslashuvchan byudjet 3. Haqiqiy byudjet 1. Operasion byudjet 2. Investisiya byudjeti 3. Maxsus byudjet 4. Yig‗ma byudjet 1. Tayyorlov byudjeti 2. Qayta ishlash byudjeti 3. Sotish byudjeti Byudjetlashtirishga oid uslubiy yondashuvlar iqtisodiy adabiyotlarda turlicha bayon qilingan va nomlangan, masalan, J. K. Shim, J. G.Sigel, T.P. Karpova kabi olimlar uni «rejalashtirishning falsafasi, byudjetlashtirishning strategiyasi va metodlari», - deb talqin etgan. 150 Byudjetlashtirishning an'anaviy vositalari o‗zida «Dasturiy-maqsadli byudjet» (AQShda 1949-1962 yillarda ishlab chiqilgan va amaliyotda sinalgan), «Rejalashtirish-dasturlash-byudjetlashtirish» (1963-1971 yillarda yaratilgan) va «Maqsadlar bo‗yicha boshqaruv» (1972-1975 yillarda amaliyotga joriy qilingan)ni qamrab oladi. Byudjetlashtirishni ilg‗or usullariga esa «Noldan boshlab ishlab chiqiladigan byudjet» (1977-1981 yillarda ishlab chiqilgan), «Natijaviylikka asoslangan byudjetlashtirish» (1993-1999 yillarda yaratilgan) va «Hisoblash usuliga asoslangan byudjetlashtirish» (2000 yilda amaliyotga joriy qilingan) kiradi. Tadqiqotlarni ko‗rsatishicha byudjetlashtirishda byudjet turini to‗g‗ri tanlash katta ahamiyatga ega va u korxonalar faoliyatini o‗ziga xos xususiyati, tanlagan strategiyasi hamda bozorning ko‗lamiga bog‗liq bo‗ladi. Bunda eng asosiysi byudjetlashtirishni joriy etish boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish va qabul qilish uchun asos yaratilishiga olib kelishiga e'tibor qaratilishi kerak. Amaliyotda byudjetlashtirishning hajmi, qamrovi va ko‗lamiga ko‗ra yoppasiga byudjetlashtirish, zarur darajadagi byudjetlashtirish, minimal darajada byudjetlashtirish, daromad va xarajatlarni byudjetlashtirish kabi turlari mavjuddir. Yoppasiga byudjetlashtirishda korxona tomonidan amalga oshiriladigan barcha funksiyalarni doimiy rejalashtirish nazarda tutiladi. Zarur darajadagi byudjetlashtirishda moliyaviy byudjetlarni hisob-kitoblari uchun ma'lum darajadagi operasion (moddiy, mehnat xarajatlari va boshqalar) byudjetlar tuziladi. Minimal darajada byudjetlashtirishda korxonada pul mablag‗lari harakati, foyda va zararlar va prognoz buxgalteriya balansi kabi moliyaviy byudjetlar tuziladi. Daromad va xarajatlarni byud-jetlashtirishda esa faqatgina choraklarga bo‗lingan yillik daromad va xarajatlar byudjeti tuziladi. Fikrimizcha, byudjetlashtirish davri va darajasini tanlashda byudjetlarni aniqlashtirish bo‗yicha mutanosiblikni o‗rnatilishi va byudjet davri yetarli darajada uzoq va qisqa muddatli bo‗lishiga erishish lozim. Tamoyillar byudjetlashtirish tizimi mazmunini belgilaydi va shu sababdan byudjetlashtirish tegishli tamoyillarga asoslanishi lozim (13-ilova). 151 Amaliyotni o‗rganish korxonalarda byudjetlashtirishning joriy etishni samarali boshqaruv tizimisiz amalga oshirib bo‗lmasligini ko‗rsatdi. Shuning uchun bizningcha, byudjetlashtirish masalalari bilan doimiy faoliyat yurituvchi konsul'tativ guruh maqomiga ega bo‗lgan alohida kengash – «Byudjetlashtirishni joriy etish va tahlil» kengashi shug‗ullanishi lozim. Ushbu kengash tarkibiga korxonalarda iqtisodchi mutaxassislardan tashqari bosh muhandis, bosh mexanik, bo‗lim boshliqlari (ustalar) va boshqalar kirishi kerak. Iqtisodiy adabiyotlarni o‗rganish korxonalarda byudjetlashtirishni joriy etish byudjetlashtirish haqidagi nizomga asoslanishi kerak, degan fikr ko‗p uchrashini ko‗rsatdi. Bizningcha ushbu nizomda, qo‗shimcha ravishda ma'lumotlarni to‗plash, qayta ishlash va byudjetlarni shakllantirish tartibi mas'ul shaxslar va byudjet bajarilishi muddatlari ko‗rsatilgan holda aks ettirilishi belgilab qo‗yilishi lozim. Byudjetlashtirish haqidagi nizomni ishlab chiqish bilan byudjetlashtirishni joriy qilish va tahlil kengashi shug‗ullanishi zarur. Ushbu nizom byudjetlashtirishni samarali joriy etishni, amalga oshirish tartib va uni boshqaruv tizimidagi rolini hamda o‗rnini belgilab berishi kerak. Eng muhimi, «Byudjetlashtirish haqida»gi nizomda turli bo‗g‗in va maqsadlardagi byudjetlarni o‗zaro aloqasiga asoslangan byudjetlashtirish va tahlilni amalga oshirish algoritmi alohida ahamiyatga ega bo‗ladi. Ushbu talablarni hisobga olgan holda korxonalar uchun «Byudjetlashtirish haqida»gi namunaviy nizom loyihasi tavsiya etildi (14-ilova). Mazkur nizom ishlab chiqilgandan so‗ng u asosida byudjetni shakllantirishga kirishish mumkin. U o‗tgan hisobot davri byudjeti tahlilidan boshlanadi va tahlil ma'lumotlari asosida byudjetlar tuziladi. Mazkur jarayon byudjet bajarilishi nazorati bilan yakunlanadi. Ular birgalikda byudjet siklini tashkil etadi (16 - chizma). |