Zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi

Tezlik va sarf o‘lchash usullari hamda asboblari

Suyuqlik sarfini va tezligini o ‘lchashning eng oson usuli hajmiy va og‘irlik usullaridir.

1. Hajmiy usulda tekshirilayotgan oqimdan suyuqlik maxsus darajalangan idish (menzurka) ga tushadi. Idishning to’lish vaqti sekundomer yordamida aniq o’lchanadi. Agar idishning hajmi V, o’lchangan vaqt T bo‘lsa, hajmiy sarf quyidagiga teng bo‘ladi:

Oqimning harakat kesimi ma’lum bo‘lsa, uning tezligi (3.4) formula bilan aniqlanadi.
2. Og‘irlik usulida biror idishga oqimdan suyuqlik tushiriladi. Tarozida o ‘lchyo‘li bilan idishdagi suyuqlikning og‘irligi topiladi. Idishning toMish vaqti T bo‘lsa, og‘irlik sarfi quyidagiga teng:

Suyuqlikning hajmiy sarfi og‘irlik bo‘yicha sarfini solishtirma og‘irlikka boiish yo‘li bilan aniqlanadi:

Bu usullar, albatta, kichik miqdordagi sarflami o‘lchash uchun qo‘llaniladi. Katta sarflami oichash uchun esa juda katta o’lchov idishlari kerak bo‘ladi. Ikkinchidan, quvur va kanallarda sarfni yuqoridagi usul bilan o ‘lchaganda oqimning tuzilishi o ‘zgaradi va o‘lchash natijasi katta xatolar bilan chiqadi. Shuning uchun ko‘pincha quvurlar va kanallardagi sarf boshqa usullar bilan o’lchanadi.
3. Venturi suv o‘lchagichi maxsus quvurdan suv o ‘tishiga asoslangan bo‘tuzilishi sodda va harakatlanuvchi qismlari yo‘qdir (3.18-rasm). Bu asbob talabga qarab vertikal yoki gorizontal joylashtiriladi. Uning gorizontal holdagisini ko‘ramiz. Venturi suv o ‘lchagichi ikkita bir xil d\ diametrli 1 va 2 quvur bo‘laklaridan tashkil topgan bo‘lib, ular 3 va 4 diffuzorlar hamda kichik di diametrli quvur bo‘lagi (patrubok) orqali tutashtirilgandir. Uning 1-1 va 2-2 kesimlariga pezometrik naychalar o ‘matilgan bo‘lib, ular shu kesimlardagi bosimlar farqi h ni ko‘rsatadi. Quvur gorizontal bo‘lgani uchun (z, = z2), 1-1 va 2- kesimlariga Bernulli tenglamasi quyidagicha yoziladi:

bundan

lekin bo’lgani uchun

Uzilmaslik tenglamasiga asosan

u holda

Venturi suv o’lchagichi
bundan 2-2 kesimdagi tezlikni topamiz:

U holda suyuqlik sarfi quyidagicha aniqlanadi:

Bu formula ideal suyuqlik uchun chiqarilgan. Haqiqatda ikki kesim o'rtasida bosim pasayishi va tezliklaming kesim bo‘yicha bir tekis tarqalmaganligi uchun yuqoridagi formula bo‘yicha olingan natija haqiqiy sarfdan farq qiladi. Shuning uchun sarf formulasiga tuzatma koeffitsiyent m ni kiritamiz:

m koeffitsiyentining qiymati turli suv o ‘lchagichlar uchun har xil bo‘lib, ular tegishli suv oMchagich uchun tajribada aniqlab

Suv o’lchagich shayba
qo‘yiladi. Hisoblash ishlarida sarf, odatda, quyidagi soddalashtirilgan formula bilan hisoblanadi:

Bu yerda

koeffitsiyent suv о’lchagich doimiysi deb ataladi va har bir berilgan suv o'lchagich uchun hisoblab qo‘yiladi.