’ Binobarin, XIX va XX asr chegarasidagi Stolipin islohotlarining tub
burilish paytida «Qozoq* um um m illiy gazetasi va «Ayqap» milliy-demo-
kratik ju m ali timsolida qozoq jam iyatining orzu-umidlarini ifodalovclii
m atbuot vujudga keidi. Bu nashrlam ing sahifalarida jam iyatda iqîisodiy
jih atd an o ‘zgarishlar yasashning ko‘p qirrali va hal etilishi qiyin bo‘lgan
masalalarí o ‘z aksini topa bordi.
Shunday qilib, qozoq c h o ila rid a matbuot turli subektlar o ‘rtasida
iqtisodiy axborotni ayirboshlash, ishlab chiqarish, savdo-sotiq munosabat-
lari q aro r topayotgan bir paytda rivojlana bordi. Qozoq va rus tilidagi
gazetalar ayni bir paytda nashr etilardi, chunki Qozog‘iston Rossiyaga
qo'shib olingach, aholini ko‘chirib keltirish siyosati faol o'tkazila
boshlanganligi munosabati bilan rusiyzabon aholi soni orta bordi.
G azetalar mazmun ham da o ‘quvchilar ommasiga tarqalish va ta ’sir
ko‘rsatish jihatidan baravar emasdi. Qozoq ma’rifatparvarlari va yozuv-
chilarining yuqori tabaqasi adabiy-badiiy ijod namunalari bilan davriy
m atbuotda chiqib turardi. M uayyan ijtimoiy guruh nom idan o ‘z kuza-
tishlari, o ‘y-fikrlari, munozarali nuqtayi nazarlarini ifodalash imkoniyat-
larini berishi bilan publitsistika u la m i o ‘ziga jalb qilardi.
Birinchi qozoq olimi, sayyohi va publitsisti Cho‘qon Valixonov
dunyoqarashi uning hayoti va faoliyatiga zamin boigan o b ’ektiv shart-
sharoitlar negizida, asosan rus tafakkuri ta’siri ostida shakllangan bo‘lib, bu
tafakkur a n ’ànalarini u qozoq tadqiqotchilik va davriy adabiyotiga ham
olib kirdi. Rus demokratlarining asarían bilan tanishish unga nafaqat
Q ozog'iston va Markaziy Osiyodagi boshqa féodal davlatlaming xo'jalik
sohasidagi rivojlanishining ahvoli va istiqbollarini chuqur o'rganish va
tahlil qilish, balki o‘ziga xos shaklda bo‘lsa ham, shaxsiy qarashlarini
ifodalash imkonini berdiki, ular olim ning ilmiy va publitsistik asarlarida
aks ettirilgandi.
Qashg'aristonga sayohat qilgan Ch.Valixonov «Oltishar yoki Xitoyning
N a n -li (kichik Buxoriya) provinsiyasidagi oltita sharqiy shaharning 1858—
1859-yillardagi ahvoli haqida» batafsil hisobot yozdi. Bu Sharqiy Tur-
kistonning jug'rofiyasi, tarixi, aholisi, hukumat tizimi, sanoati va savdo-
sotig‘i haqida m a’lumotlar beruvchi qim m atli tarixiy-iqtisodiy tadqiqotdir.
Ingliz iqtisodchisi Jon Styuart M illning «Sibir vedomstvosidagi qirg‘izlarda
sud islohotlariga doir qaydlar* n om li m ashhur kitobning ayrim joylaridan
iqtibos keltirganligi muallifining iqtisodiy salohiyatidan dalolat beradi.
XIX
asrning 60-yillaridagi islohotlar davrida Ch.Valixonov bu o'z-
garishlar xalqning moddiy va m adaniy ahvoli yaxshilanishiga xizmat qila-
digan bo‘lishiga erisha bordi. U boshqa asarlarida, masalan, «Qirg‘izlarning
ko'plab yurishlari haqida»gi asarida hamda «Chorvachilik-xalq boyligi*
asarining xomaki qo'lyozmasida o ‘sha davming bosh mavzui boigan
qozoqlarning qishloq xo‘jaligini yuritish yo'sinlari masalasiga murojaat qilib,
chorvachilik-ko‘chmanchi xalq m ehnat faoliyatining asosi, uning turmush
farovonligining birdan-bir manbayi ekanligini ko'rsatib berdi.
Ch.Valixonovnuig aksar asarlari tavsifiy mazmunda bo'lishiga qara-
masdan, ularda olimning fuqaroük nuqtayi nazari aniq-ravshan ifoda
www.ziyouz.com kutubxonasi
etilgan. Yer masalasini hal qüishda mahalliy hokimiyatiaming adolatsiziigi
va nochorligini fosh qilar ekan, u yerdan jam oa b o iib foydalanishni taklif
qiladi. (O 'sha davrda bu iIg‘o r usul bo'lib, barcha m uam m olam i adolat
asosida va tub yerli aboli uchun eng foydali tarzda hal etish maqsadiga
xizmat qilardi).
Qozoq hayotini yoritishda bir qator mislsiz unsurlam i jo riy etgan
m a’rifatchi Ibray Oltinsarinning ismi ham milliy publitsistika tarixida
munosib o ‘rin egalladi. Muallif xo‘jalikning yangi shakllarini m isollar aso
sida ko‘rsatishga harakat qildi. «Qipshak Seyitqul* ochçrkida u qashshoq-
lashib qolgan o ‘ttizta oilaning qipchoq urug'idan bo'lgan kam bag‘al
Seyitqul boshchiligida tirikcliilik vositalarini izlayotganliklari to ‘g‘risida
hikoya qiladi.
K o'chm anchi qozoqlar o ‘sha paytda faqat chorvachilikiii, savdo-sotiq
va uy hunarmandchiligining o ‘ta oddiy turlarinigina biüshar edi. Shunday
bir sharoitda qo‘shnilardan ko'chm anchilar orasida o ‘sha davrgacha deyarli
u rf bo'lm agan butunlay yangi hunar turini o ‘rgangan Seyitqul ularga
yordamga keladi. Bu esa g‘allakor dehqonchilik hunari edi. «Seyitqul har
tom onlam a o'ylab ko‘rib,-deb yozadi l. 01tinsarii,-eng a w a lo qulay
qo‘nimgoh topishga qaror qildi. K o’p joylarni aylanib k o'rib, nihoyat,
T o ‘rg‘ay cho'lida, Qabirg'a daryosi vodiysida manzil qilishni ko'ngjiga
tugdi*1.
Kambag‘allar asrlar bo‘yi odam q o ‘li yetmagan yerga ishlov berishga,
turkistonliklarga o'xshab emi sug'orish uchun anhorlar qazishga kiri-
shadilar. Bug‘doy hosili shu darajada bitib beradiki, o ‘sha manzilgoh
aholisinigina ta ’minlab qolmasdan, balki ortiqchasini chorva moliga
ayirbosh qilish imkoni tug‘iladi. N atijada, g‘allakor!ar boyib ketishadi.
Shunday qilib, I. Oltinsarin iqtisodiy jarayonni-xo‘jaîik yuritishning
boshqa shakliga o ‘tishni ochib berishda birinchi boMib ocherk unsurlarini
va aynan lavha xususiyatlarinj kiritdi, hujjatli material va ishonchli faktlar
asosida qozoq jurnalistikasida badiiy publitsistik jaurlar rivojlanishiga ibtido
b o ig a n asar yaratdi.
M a’rifatparvar shoir Abay Q o ‘nonboyev o ‘z she’riy va publitsistik
ijodida otashin so‘zi hamda amaliy faoliyati bilan zamondoshlariga yordam
berishga intildi. To'biqti volosti boshqaruvchisi oMaroq u xalqni m a’rifatli
qiiishga,
uning
xo‘jalik-maishiy
sharoitini
yaxshilashga
qaratiigan
tadbirlarni amalga oshirishga harakat qildi2. O 'z she’riy ham da faJsafiy-
nasihat mazmunidagi suhbat-m ushohadalarida u fuqarolik ju r’ati va
publitsistik ehtirosi bilan qozoq jam iyatining féodal patriarxal asoslarini
ochib tashladi, xalqni ma’rifatga, yangi ilg‘or hayot tarziga d a’vat etdi.
Abay xalqning siyosiy. iqtisodiy va madaniy qoloqligi ko‘chm anchi
hayot tarzi bilan, qoloq ishlab chiqarish usuli bilan b o g liq ekanligini
yaxshi tushunar edi. U o ‘z xalqini vahshiyona urf-odatlardan, jaholatdan
1 Алтынсарин И. Избранные произведения. Алма-Ата: АН К азС С Р, 1957,
с-34.
2 Абай. Стихотворения и поэмы. М-Л.: 1966. с-8.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |