qutqarish uchun ko‘p ishlar qildi. Abay ijodidagi sobitqadamiik shundan
iborat ediki, u o ‘z nazmiy so‘zi vositasida «mavjud tuzum ni o'zgartirish
zarurligini vatandoshlari ongiga yetkazishga*1 intilardi Shoiming ko‘pgina
she’rlarida xalqiga « 0 ‘jarlik qilm a, ey mening qaysar xalqim, mening
so'zJarim ning to ‘g‘ri m azm unini uqib olgini Ey qozoqlarim! Kambag'al
xalqim mening. Sening ko'rinishing yomon emas, soning ham ko'p. Ayt-
chl, nega buncha yuzlaring aldam chi?*2.
O lz xalqiga bo'igan ishonch m a ’rifat, bilim va ilmu madaniyat
jihatidan ancha ustun xalqlar bilan yaqinlashish kuchiga ishonch Abay
ijodining negizini tashkil qiladi. Uning she’riy va publitsistik merosi
vatandoshlari boshidan kechirayotgan qiyinchiliklami nozik tushunish,
bilim , m a’rifat orqali hayotni qayta qurishning yaxshi yo‘llarini izlash
tom irlaridir. Zam ondoshlarining o g 'ir hayotiga va ular tortayotgan iqti-
sodiy qiyinchiliklarga sherik b o ‘lish, shubhasiz, Abay singari buyuk shaxslar
ijodida barq urib turadi.
A srlar marrasida yashab o ‘tgan shoir Sultonmahmud T o ‘rayg‘irovning
sh e’riy ijodida ham yuitdoshlari hayotiga nisbatan yangicha fikrlar va
qarashlar bayon etilgan. U ning ijodiy taijimayi holi «Ayqap» jum ali bilan
uzviy bog‘langan. Boshqa m a ’rifatpaivarlar qatori u ham m a’rifat
qozoqlam i «og'ir uyqu*dan uyg‘o ta oüshiga ishongan. Ijodkor xo‘jalikning
m uayyan tuzilishini, insonning tabiat ustidan hukmdorligini ham xalqning
m a’rifatlilik darajasi bilan bog‘Iaydi.
Ijodining ilk davrida shoir «Intiqom payti qachon kelajak», «Boylik»
va hokazo nazmiy asarlar yaratib, ularda atrof dunyoni falsafiy tafakkur
qilish bilan biiga kambag‘alning jamiyatdagi ahvolini tushuntirishga ham
harakat qiladi. «Bechora kam bag‘al boyga ishlovchi xo‘kiz bo‘lish uchun
dunyoga kelganmi? Koriga yarashi uchun xo‘jayin ho‘kizlarini boqishi
kerak emasmi axir? Shundoq ham kambag‘allami o ‘lmasdan beriroq
ahvolda saqlaydilar. Ulam ing hayoti muhtojlikka to ia . Agar ho‘kiz ishlab
holdan toygan bo‘lsa, o 'z holiga kelishi uchun uni o'tloqqa qo4yib
yuboradilar, kambag‘al to ‘g‘risida kim jo n kuydiradi?»3.
Zam onaviy nazariyalar nuqtai nazaridan aytish mumkinki, S.
T o ‘rayg‘irov qozoqlarning og‘ir va adolatsiz moddiy hayotîni she’riy ijodda
aks ettirgan dastlabki grajdan shoirlardan edi. 0 ‘z asarlarida u aholining
m oddiy hayotiga urg‘u berib, oddiy va ayni bir paytda m uhim masalalarga
e ’tibom i qaratdi. Ishlasa ham hech vaqoga ega boim aydiganlar nigohi
bilan vaziyatga boqdi, mazlum siitf tom onini olib, qozoq ovulidagi ijtimoiy
m unosabatlarni birinchi bo'lib keng va chuqur tanqid ostiga oldi.
O iim , jam oat arbobi Alixan Bukeyxonov birinchilardan bo'lib qozoq
publitsistikasida statistik m a’lum otlarni tahlil qilish usul va uslublarini
qo'lladi. Oksford universiteti qoshidagi 0 ‘rta Osiyoni o ‘rganish jamiyati
1 О ^Ь а тап Ь а, 30-Ьс1.
2 Торайгыров С. М. Стихи и поэм ы . Алма-Ата: 1989, 32-36-с.
3 Букейхан А , Ба>пурсын А , Дулатон М. Рыскулов Т. Оксфорд, Англия.
Репринт, серия №5.
www.ziyouz.com kutubxonasi
olimlari qaydlarining to ‘plami guvohlik beradiki, A. Bukeyxonov tarixchi,
iqtisodchi, folklorchi bo'lgan. U qozoq eposi va folklorini ilmiy nuqtayi
nazardan tahiil qildi, dastlabki olim bo'lish bilan bir qatorda o ‘z xalqining
hayoti, turmushi, an’analari, m adaniyatini tadqiq etish, xalq og‘zaki ijodi
namunalarini yig‘ish va o'rganish bilan ham shug‘ullandi.
}
A.Bukeyxonov faol publitsist edi. Birgina «Qozoq* gazetasi sahi-
falarida uning 250 dan ziyod m aqola, taqriz va ilmiy tadqiqotlari e ’lon
qilingan. Olimning o ‘n yilga yaqin um ri va faoliyati ikkita ekspeditsiya
tarkibida amalga oshirilgan ishlar bilan bog'liq bo‘ldi. U lardan biri F.
Shcherbin rahbarligida Semipalatinsk viloyatining Qarqara, Pavlodar, Ust-
Kamenogorsk, Semipalatinsk uezdlarida va Akmola viloyatining Omsk
uezdida ish olib boidi.
C ho‘l olkasining iqtisodiy-xo‘jalik tuzilishini, xalqning madaniyati,
turmushi, an ’analari va urf-odatlarini har tom onlam a tadqiq etishi uning
publitsistikasiga faktik negiz bo‘lib xizmat qildi, xo‘jaliklarni ro ‘yxatga olish
esa o ‘rganilgan materiallami yig'ish, qayta ishlash, tartibga solish hamda
nashrga tayyorlash jarayonida m uhim maktab vazifasini o ‘tadi.
Sibir tem ir yo‘Ii bo‘yidagi Chelyabinskdan Toshkentgacha bo‘lgan
hududlarni statistik iqtisodiy jihatdan o ‘rgangan boshqa ekspeditsiya
tarkibida esa A. Bukeyxanov qozoq xo’jaliklarini ro‘yxatga oldi. Qo'ychilik
to ‘g*risidagi batafsil monografiyasidan tashqari u G 4arbiy Qozog'istondagi
yirik qoramolchilik va yilqichilik haqida ocherklar yozdi. Tadqiqotchi
olimning asari Tomskda «Sibir tem ir yo'li hududlarini iqtisodiy o ‘rganishga
doir materiatlar»1 degan umumiy nom ostida nashr etildi.
A.Bukeyxonovning «Sug‘oriladigan qirg‘iz yerlarining begonalash-
tirilishi», «Cho‘l o ‘lka qa’ridagi rus qarorgohlari* va boshqa yirik asarlari
Sankt-Peterburgda 1906-yildan nashr etib kelinayotgan «Сибирские
вопросы» jum alida e ’lon qilindi. Biroq olim umrining kattagina qismi
qozoq xalqining o'troq hayotiga o ‘tishi masalasida m a’lum (sovet maf-
kurachilari tom onidan «burjuacha milliy» deb nomlangan) nuqtayi nazarda
turgan «Qozoq» gazetasidagi ish bilan band bo'ldi.
Publitsist murakkab m uam m oni tahiil etarkan, eng m uhim i, uni hal
qilish yo'lini ham taklif qiladi. Dehqonchilikka o ‘tish oson em as, bunda
xalqning tabiiy o'ziga xosliklarini va ruhiy tayyorgarligini hisobga olish
lozim-gazeta g'oyalarini qo‘llab-quw atlovchi qozoq jam oat arboblari shu
nuqtayi nazarda edilar.
A.
Bukeyxanov aholini ko'chirib keltirib, mustamlaka qilish muam-
mosini har tomonlama o'rganib chiqqach. «Сибирские вопросы»
jurnalida bir necha yirik maqolalar e'lo n qildi. Publitsist q o ‘rg‘onlar,
ekinzorlar, o ‘tloqlar bilan birga qirg‘izlarning eng yaxshi quduqlari tortib
olinayotgan, oqibatda esa, suv manbayisiz qolayotgan c h o ‘lni butun
qiymatidan mahi-um qilayotgan am aldorlar xatti-harakatlarining haqiqiy
mohiyatini ochib, har bir uezdning batafsil tavsiflni beradi.
1 Сеитон Э. Алихан Буксйхан — основоположник казахского краеведения.
II ж. Ай. -1995, № 4, с-31-35.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |