d in iy ta sh k ilo tlar tizim in i y aratdiki, ulam ing m ustahkam silsilasi G ‘arbiy
Y evropa,. V izantiya, K ichik p siy o n in g bir qism i va h atto Shim oliy Afri-
k a g a ch a yetib bordi. M ajusiylik va boshqa din vakiliarining, ayniqsa,
y ah u d iy lar, so‘ngra m u su lm o n la rn in g xristîanlikka m ajburlanishi faqat
u la rd a g in a em as, balki bu zulm ga qarshi chiqqan nasroniy o lim lar, davlat
a rb o b la ri, publitsistlarda h a m norozilik kayfiyatini uyg'otdi.
O 'r ta asrlarda publitsistikaning yuzaga kelishi xristian cherkovi eng
o b r o ‘li arboblarining B ibliyadagi fïkilarga qarshi chiqishga ruxsat ber-
m aganlikJari bilan h a m bo g ‘liq boMdt. Z efo, ular hatto M uqaddas kitob
(y o zu v )n i sharhlashga ham y o ‘l q o ‘ym asdilar. Bu ish bilan faqatgina yuqori
ta b aq a d ag i d in arboblari sh u g ‘ullanishlari m um kin edi. Bu esa, tabiiy
rav ish d a, boshqa faylasuflar noroziligini keltirib chiqarardi. C herkov
ta q iq la sh choralarin i va o ‘z tazy iq in i kuchaytirgan sari odam lard a bilim
egallashga intilish h am o sh a b ordi. 0 ‘z navbatida, bu h o l keng qam rovli
ku rash g a ch o rla r edi. Shu ta riq a cherkovga qarshi ch iq q an la m in g jipsla-
sh u v i yuz berdi. H a tto , ch erk o v n in g eng ilg‘o r arboblari h am (m asalan,
A vliyo A vgustin), h aq iq atg a intilish iiatîjasida, o ‘zlari bilm agan holda,
c h erk o v g a qarshi b o ‘lib q olardilaf.
M a zk u r holatlarga k o ‘ra o ‘rta asrlarni jim jitlik davri ed i desak, katta
x ato b o ‘lardi. Bu cherk o v o ‘z o b ro ‘si orqali kuchli tazyiq o 'tk az g an davr
b o ‘ldi: u o ‘z du sh m an larin i q a m o q q a tashlar, qatl etar, qiynoqqa solar va
ta q iq la r^ a m ahkum q ila r edi. S h uning uchun unga qarshi kuchli ju n b u sh ,
h a ra k a t h a m yashirin ta rz d a dav o m etardi. Bunday sharoitda ijtim oiy hayot
z o h ira n sokinlik taassurotini u y g 'o ta r edi.
0 ‘rta asrlar davrining ruhi publitsistik kurashlar, faol to ‘qnashuvlarda o ‘z
ifodasini topdi. Xristianlik majusiylik bilan kurash davom ida yuzaga kelib,
ja m iy a td a m ustahkam o lrin egallay bordi, bu esa publitsistik janglar,
kurashlarga sabab b o ‘ldi. Publitsistik bahslar haqiqatni izlab topishga olib
kelardi, shuning uchun xristian dini Uyg'onish davrida o ‘z o ‘m ini tafakkurga
b o 'sh atib berishga m ajbur edi. Qisqacha aytganda, o 'rta asrlar «sokinligi»
keyinchalik U yg'onish davri sifatidagi «portiash* tarzida nam oyon b o ‘ldi.
U sh b u qism yakunida sh u n i t a ’kidlab o ‘tish jo izk i, xristian c h e r-
k o v in in g ustuvorligi o ‘sha d a v r u c h u n asosiy qonuniyat edi. S huning u chun
ch erk o v g a qarshi kurash u n in g kuchli tazyiqiga, zulm iga qarshi tabiiy javob
oMaroq nam oyon b o 'ld i. C h e rk o v hokimiyatini ag'darishga q o d ir kuch
y o 'q lig i bois publitsistika u n g a q arsh i kurashning eng m u h im vositasi b o ‘lib
m a y d o n g a chiqdi. K urash y ash irin ch a borardi. 0 ‘rta asrlar d iniy falsafasi
o 'z g a c h a , erkin fikrga n isb a ta n ayovsiz m unosabatda boMardi. U ning
q o n u n ia rin i in k o r qilishga ja z m etganlarga shafqat yo‘q edi. A ytish lozim ki,
b u d a v rd a falsafa ham m a ’lu m darajada inqiroz h o latini boshdan kechi-
ray o tg an d i. B unday vaziyat, e n g a w a lo , faylasuflaming o ‘zlarini qo n iq tir-
m asdi.
T aniqli m utafakkir P er Abelyar (1079—1142) hatbiy oilada voyaga
yetgarüigiga qaram asdan, oilaviy a n ’analar davomchisi bo'lm adi, aksincha,
falsafaga beriltb ketdi. M aikuraviy kurash davr taqozosi, ifodasi bo'lgani uchun
u n g a k o'proq ijtimoiy m uam m o lam in g adolatli yecliimini, haqiqatni izlovchi
www.ziyouz.com kutubxonasi
tinib-tinchim as odam lar kelib qo‘shilardilar. P e r Abelyaming o ‘zi ham
«Mening ko‘jg an-kechiigan musibatlarim tarixi» kitobida o'zídagi bor narsani
balis quroliga, falsafaga, m uboliasa-m unozaralarda q o ‘lga kiritilajak o'ljaga
almashtirganini aytadi. Bunday misollar o ‘rta asriarda mafVuraviy kurash davr
qonuniyatlaridan biri sífatida yuzaga chiqdi, deyishga asos bo‘ladi.
M utaxassislaming ta ’kidlashlaricha, bahslar, so'zam ollik musobaqalari
Abelyarga o ‘sha paytdagi jangari Fraiisiyaning h ar qanday jaiigu jadallaridan
go‘zalroq tuyulardi. U fransuz millatiga m ansub edi, o ‘sha paytdagi Fransiya
esa bosqinchiligi bilan ajralib turandi. Bu fikr nafaqat Abelyarga nisbatan, balki
boshqalai^a, m asalan, Avliyo Avgustinga nisbatan ham to ‘g‘ri keladi, deyi-
shim iz m utnkin. Zam ondosh do'stlari va olim lam ing aytishlaricha, falsafiy aql,
publitsistik jo'shqinlik, kuch-quwatga to'lib toshgan odam bo‘lgan Ávliyo
Avgustinning vujudida misoli urush qaynar edi. U axloqiy-falsafiy asarlar
yaratib, ilg‘o r ijtimoiy, düiiy fikrlami targ‘ib qilardi. Butun hayoti jaiigu
jadallardan iborat bo‘lgan bu insonga xos yuksak darajadagi qobiliyatning
jum bog‘i ham xuddi shu narsada yashiringan edi. Avliyo Avgustin 22 kitobdan
iborat «Ilohiy shahar* nomli yirik asar yaratgan. 0 ‘n uch yil davom ida
yozilgan bu kitob o 'rta asrlaming m ashhur asarlaridan biri b o ld i. M uallif unda
m ukammal shahar qanday bo‘lishi kerakligi haqida fikr yuritadi. Aytish
lozimki, buiiday qarashlar Avgustingacha Forobiyning «Fozil odam lar shahri»-
da ham ilgari suriigandi.
Y uqorida t a ’kidlaganim izdek, o ‘rta a s rla r sharoitida publitsistika
cherkovga qarshi kurashning eng kuchli vositasi va insonlar om m av iy -
m a’naviy hayotining asosiy ifodasi b o ‘üb xizm at qildi.
Shuni ham ta ’kidlab o'tm oqchi edikki, ushbu bobda aniq publitsistik
asariar nom i kam roq keltiriladi. Z ero, o ‘rta asrlar publitsistikasi n am u n a-
Iariga asosan Rim papasi maktublari, uning xalqqa, qirollar, im peratorlarga
m urojaatlari, cherkov farmonlari, din arboblarining maktublari, manifestlari
ham da hukum atlar, qirol va vazirlam ing ko‘plab k o ‘rsatmalari, olim lam ing
bahslari, m ualliflari yashirin (anonim ) m urojaatlar va boshqa* shu kabi
sanoqsiz hujjatlar yorqin misol b o 'la olíshi m um kin.
Ikkinchidan, o ‘rta asrlarga doir ko‘plab m a sh h u r publitsistik asarlarda
mualliflarning nom lari ko'isatiimagan. Bu o ‘sh a d av r uchun oddiy hol, h atto
qonuniyat edi. O dam lar turli sabablarga k o ‘ra -k im d ir tazyiqlardan ch o ‘chi*
gani uchun, yana kim dir muayyan asarda ifodalangan fikrni xalqniki d eb
bilganidan kam tarlik qilib, o‘z ism -shariflni yashirar edi. Rim papasi va
Yevropa qirollarining asarlariga to ‘xtaladigan b o 'lsak , ular xalqqa aytilm oq-
chi fikrlaming asosiylari bo'lmagan. Q uyiroqda b u n in g tahlilini keltiramiz.
M u h im i-o ‘rta asrlar publitsistikasining q o nuniyatlaridir. U iarni a n iq -
lash u chun esa, ism lam i ko'rsatish shart e m a s, deb o'ylaym iz. B uning
ustíga o ‘sha m ualliflarning asarlari hozirgi k u n d a uncha ham do lzarb
emasligi bois bay o n im iz uchun ortiqchalik qilish i va yetkazm oqchi b o 'lg a n
asosiy flkrím izning ilg‘ab olinishiga xalaqit berish i h am m um kin.
0 ‘rta asriarda qozi rolini o'tay oigan publitsistika keng halq om m asining
taqdiri uchun javobgar ta ra d a nam oyon b o ‘Iib, turli yo‘nalishlarda sam arali
rivojlanarkan, o ‘sha davr mutafakkirügining ruhi va vujudiga aylana bordi. D in
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |