‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

E rkin  sa n ’a tla r  fak u lteti  o ‘ziga  xos  tayyorlov  bosqichi  b o ‘lib,  uni 
b itirg an lar  boshqa  fakulietlarga  o 'q ish g a  kira  olardilar.  JUnda  o'rganiladigan 
asosiy  fanlaridan  b in   falsafa  b o ‘lgani  uchun  u   erkin  fikrlash  m anbayi  b o ‘lib 
tanildi.  U m u m a n ,  o 'r ta   asrla rd a  universitetlar  ham   ilm -fan ,  ham   erkin 
fikrlash  m arkazlariga  ay ian g an d i.  F orm al  m antiq  d in   arboblari  tom onidan 
cherk o v   m anfaatlariga  b o 'y su n d irib   borildi.  D insizlar,  kofirlar bilan  kurashi 
ja ra y o n id a  m ijozlarini  o ‘z   fikrlariga  ishontirish  va  u la m i  asoslash  bobida 
ch e rk o v   u ch u n   ay n an   m a n tiq  ju d a   za ru r edi.  Ilm iy  va  ijtim oiy  fikrning  eng 
dastlabki  ob ro 'li  m a n b a la rid a n   bo'lm ish   A rastu  va  boshqa  an tik   olim - 
larning  ilm iy  nierosiga,  B ibliyaga  m urojaat  etish  o ‘rta   asrlar  publitsis- 
tikasining  tam oyillaridan  y an a  b in   sifatida am al  qildi.
N im a  uchun  o dam lar  yuzaga  kelgan  bahslar  yechim ini  topishda  Bib- 
liyaning  asl  nusxasiga  m urojaat  etishni  afzal  ko'rardilar?  G ap   shundaki, 
cherkov  xalq  Bibliyasiga,  ya’ni,  o ‘zining  asosiy  aqidalariga  qarshi  turaixli. 
Rasm iy  cherkov  to m o n id an   tasdiqlanm agan  har  qanday  diniy  asar,  risola, 
sharh  va  tarjima,  ya’ni,  b ir  s o 'z   bilan  aytganda,  ko‘p   sonli  yozma  va  bosma 
diniy  adabiyot  taqiqlangan  edi.  Lekin,  ruhshunoslik  qonunlariga  ko‘ra,  bu 
ilg‘o r   mutafakkirlar,  keng  xalq  ommasining,  faylasuf  olim lar  va  din 
tai^'ibotchilarining  aynan  Bibliyaga  bo ‘lgan  qiziqishlarini  yanada  kuchaytirib 
yubordi.  M aqsad  esa  undagi  asosiy  fikrlami  tushunib  yetish  va  xalq  orasida 
haqiqatni  targ'ib  qilishdan  iborat  edi.  Cherkovning  taqiqlashlari  unga  qarshi, 
teskari  chiqishlarga,  cherkovning  rasm iy  aqidalaridan  ko‘ra  hayotga,  hayotiy 
ehtiyoj  va  manfaatlarga yaqinroq  fikrlarning  paydo bo‘lishiga olib  keldi.
O 'rta   asilar  publitsistikasining  muhim  yo‘nalishIaridan  yana  bin  — 
m utafakkiiiikning  o ‘sha  davrdagi  rivojlanish  qonunlaridan  b o lm ish   haqiqat- 
ning  ikki  tom onlam a  m ohiyatga  egaligini tasdiqlash g'oyasi  edi.  «Ikki  haqiqat* 
(ikki  tu r  haqiqat)  atam asi  orqali  haqiqat  haqidagi  ta ’lim ot  nazarda  tutilaidi, 
chu n k i  falsafiy  va  diniy  izlanishlar  bu  ma’noda  ikki  xil  yo‘lda  edi.  Falsafa 
materiyaga  yaqinlashsa,  dinshunoslik  ruhga  yaqin  turardi.  Haqiqatning  ikki 
xilligi  haqidagi  ta ’limot  aynan  o 'rta   asrlarda  paydo  b o ‘lib,  ko'pchilik  tom o­
nidan  tan olindi.  U shbu  ta ’lim ot  mualliflari Arastuga tayanishardi.
A rab  faylasufi  Ibn  R u sh d   (1 1 2 6 -1 1 9 8 )  haqiqatning  ikki  xilligi  haqi­
dagi  t a ’lim otni  yaratgan  o b ro 'li  m utafakkirlardan  bo'Idi.  Eng  a w a lo ,  shu 
o lim   yaratgan  falsafiy  o q im   h aq id a  fikr  yuritm oqchi  boMganimiz  uchun, 
u n in g   shaxsiga  d o ir  m a ’lu m o tla m i  quyiroqda  keltiram iz.  Y evropada  bu 
ta ’lim o t  averroizm   n o m in i  oldi.  U   X III  asrda  gullab-yashnadi  va  Yevro­
p ad a  U yg‘onish  d av rigacha  b ir  necha  asrlar  davom ida  ommaviyligini 
y o ‘q o tm a d i.  Ibn  R u shdning  ism i  lotinchasiga  «Averroes»,  ta ’lim oti  esa, 
«averroizm *  deb  n om landi.
Y evropa  averroizm ining  y etakchi  m aktabi  X III  asr  fransuz  aver- 
roizm idir.  Parijdagi  u niversitet  averroizm   m arkazi,  Siger  Brabantskiy  esa 
u n in g   yorqin  nam o y o n d asi  b o ‘ldi.  Angliyada  n om inalizm   falsafasining 
vakillari  Io an n   D u n s  S k o tt  h a m d a   Uilyam  Okkam   haqiqatning  ikki  xilligi 
tarafd o rlari  b o 'lib   ch iq ish d i.  H aqiqatning  ikki  tom onlam aligi  haqidagi 
ta ’lim o t  o 'rta   asrlarda  P etro   P om panassi  to m o n id an   h am   keng  targ'ib 
q ilin d i  (yaqinda  uning  to 'r t ta   asosiy  risolasi  rus  tiliga  o'g irild i.)  Ibn  Rushd
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

abadiylik  g ‘oyasini,  ya’n i,  dunyoning  yaratilm aganligi,  ruhning  o lim g a 
moyilligi,  haqiqatning  ikki  to m onlam a  m ohiyati  haqidagi. t a ’lim otni  ishlab 
chiqarkan,  bilim ,  e ’tiqod  (din)  va  falsafani  d in sk u n o slik k a  qarshi  q o ‘ydi. 
B unday zid  q o ‘yish,  aslida,  Arastu  tom onidan  am alg a  oshirilgan  edi.  Lekin 
bu  averroizm da  yaqqol  o ‘z   aksini  topdi,  chunki  u sh b u   t a ’lim ot  g‘ayridiniy 
g ‘oyalam i,  hayotbaxsh  fikr  erkinligini  targ‘ib qilardi.
Arablarning  falsafiy  nazm iy  va  nasriy  asarlarid a n   X IV   asrda  F ran- 
siyada  provansal  sh e ’riyatga  qabul  qilib  olingan  t a ’lim o t  XVI  asrdagi  buyuk 
m aterializm   va  U yg'onish  davriga  zam in tayyorladi.
X IV -X V I  asrlarda  Y evropada  arab  olim larin in g   asarlari  lotinchaga 
taijim a  qilinganligi  bois  averroizm   aynan  shu  p ay td a   keng  tarqaldi.  Bu 
oqim ga  tom izm   falsafasi  asoschisi  m ashhur faylasuf F o m a   Akvinskiy  qarshi 
chiqdi.  Averroizm ,  shuningdek,  katolik  cherkovi  to m o n id a n   tazyiqqa 
olingandi.  A m m o  bu  hech  qanday  natijaga  olib  kelm adi,  chunki  falsafa 
uch u n   haqiqat  ikki  to m onlam a  ekanligi  haqidagi  n azariya  buyuk  kashfiyot 
edi  va  yevropalik  ko‘pchilik  arboblar,  faylasuflar  ch e rk o v   taqiqlagan  b o ‘lsa 
ham ,  ayni  shu  ta ’lim otni  rivojlantirishga  kirishdilar.  T afak k u r  bilan  e ’tiqod 
o ‘rtasidagi  bahsni  Ibn  Rushd  falsafiy  jih a td a n   asoslab  berdi  va  bu  fanni 
d indan  ajrata  oldi.  Shu  bilan  prinsipial  aham iyatga  ega  natijaga  erishildi. 
Polyak  olim i  Y uzef Borgosh  bu  haqda  to 'x ta lar  e k a n ,  averroistlar  Averroes 
g'oyalarini  targ'ib  qilishda  fanning  dinga  nisbatan  avtonom lashuviga 
intilishganini  alohida  t a ’kidlaydi.
U larning  fikricha,  fan  o'rganayotgan  p red m e t-d in sh u n o slik   uchun 
diam etral,  ya’ni,  bu tu n lay   qaram a-qarshi  b o ls a -d a ,  ularning  har  biri 
aytm oqchi  b o lg a n   fikr  o ‘z  qim m atiga  ega.  S h u n d a y   qilib,  m uallif  bu 
borada  yangi  pog'onaga  ko‘tarilar  ekan,  fan  va  dinsh u n o slik   o'rtasidagi 
qaram a-qarshilik  bir-birini  istisno  etm aydi,  ch u n k i  bu   sohalam ing  har  biri 
o ‘z  kuchiga  ega,  degan  xulosaga  keladi.  H aq iq a tn in g   ikki  tom onlam a 
m ohiyatga  egaligi  to ‘g ‘risida  a w a l  m usulm on,  s o ‘ngra  Y evropa  averroistlari 
to m o n id an   ilgari  surilgan  fikr  tagida  fan  va  dinsh u n o slik   o'rtasidagi 
ziddiyat  asosli  zam inga  tayanadi,  degan  g’oya  y o ta d i,  zero,  bunda  odam lar 
prinsipial  ravishda  tu rlicha  nuqtayi  nazarlardan  kelib  chiqqan  holda  fikr 
yuritadilar.  Bu  esa  dinshunoslar  diniy  qon u n iy atlarg a,  olim lar  esa,  fan 
natijalariga  suyanib  xulosa  qilishlarini  anglatadi.
Davming  yana  bir  m uhim   tamoyillaridan  biri  ritorika  bo‘lgan  edi. 
Notiqlam ing  chiqishlari  o ‘sha  davm ing  qonuniy  jihatlaridan  biri  sifatida 
maydonga  chiqdi,  chunki  odam lam i  ishontira  bilish  oson  ish  emasdi.  Bunda 
mazm unning  dolzarbligi  kamlik  qilardi,  uni  bir  qolipga  solish  uchun  yorqin 
publitsistik  shakl  zarur  edi  va  bu  notiqlik  san’ati  k o ‘rinishida  namoyon  b o ld i. 
G ‘oyaviy-siyosiy  qarashiar  va  nuqtayi  nazarlam ing  ochiq-oydinligi  ommaviy 
auditoriya  diqqatini o ‘ziga jalb  qilishi bilan qim m atli  aham iyat  kasb etardi.
Moskva  Davlat  universiteti  professori  Viktoriya  U chenovaning  yozishi- 
cha,  publitsistik  asarlar janrining  tadriji  ochiq  m aktublam ing  odam lam i  tezkor 
siyosiy4 xatti-harakatlarga  da’vat  etuvchi  jo ‘shqin  chaqiriqlar,  manifestlar, 
proklamatsiyalarga  aylanishida  kuzatiladi.  Tarixda  ta ’sir  o'tkazishning  bunday 
shakllari  aw al  ham   b o ‘lgan.  0 ‘rta  asrlarda  ular  an c h a  rivoj  topdi.  Bunda
www.ziyouz.com kutubxonasi

---