‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

c h iq arish d a  a rz ó n   b o ‘igan  m agnoliya  daraxtidan  tayyorlangan  bosm a 
q o lip - a n d o z a la r   (fo rm a la r)d a n   foydalanish  keng  o ‘zlashtirildi.  Qjzig‘i 
s h u n d a k i,  ushbu  m aterial  h a r  ikki  tom onidan  ham   ksilografik  usulda 
y o ‘n ish  jm koniyatini  b ergan.  D em ak ,  bir  paytning  o ‘zida  ikki  betdagi  rasm 
yok¡  m a tn n i  ch o p   etish   m u m k in   bo'lgan.
A yni  p aytda  Ja n u b iy   K oreyadagi  muzeylarning  birida  saqlanayotgan 
«T ripitaka  K oreana*  kitobi  a n a   shunday  bosm a  qolip—an d o z alar  asosida 
c h o p   efilgan.  1251-yilda  tu gallangan  m azkur  kitob  m uzeyda  u n i  chop 
e tish d a   ishlatilgan  a n d o z a la r  bilan  birga  saqlanm oqda.  «Tripitaka  K oreana* 
kitobi  X itoy  m a tbaachiligining  o ltin   asri  -   Sun  davri  m atbaachiligi  xusu- 
siy atlarin i  o 'z id a   m ujassam   etgan.
Bu  davrda  nafaqat  ksilografiya,  balki  bosm a  texnologiyaning  yana  bir 
sh ak li  —  bosm a  ishlarda  b irin c h i  m arta  literalardan  foydalanish  usuli  ixtiro 
e tild i.  L iteralar  bugungi  k u n g ac h a  m atbaachilikning  eng  asosiy,  ajralm as 
q ism i  hisoblanib,  u la r  y o rd a m id a   harflar  bosilib  kelinadi.  X itoy  tarixiy 
m an b ala rin in g   guvohlik  b erish larich a ,  xitoylik  tem irchi  usta  Bi  Shen  (yoki 
P i  S h en )  1041 — !048-yillardayoq  loydan  literalar,  ya’ni,  bosm a  harflarning 
sh ak llarin i  yasagan.  B uning  u c h u n   u  loydan  c h o ‘zin ch o q ,  lekin  kichki- 
n ag in a   q o lip c h alar  tayyorlab,  ularning  ichiga  oldindan  hozirlab  quyilgan 
ierogliflarni  joylashtirgan  va  u la r  m ustahkam   b o ‘lib  qotishi  u c h u n   olovda 
qizd irg an .  T ayyor  b o lg a n   literalardan  harflar  terilib,  m axsus  bosm a 
m o slam a  yordam ida  q o g ‘ozga  bosilgan.  0 ‘sha  tarixiy  m a n b alam in g   xabar 
b erish ich a ,  Bi  S hen,  sh u n in g d e k ,  literalardan  ¡borat  terish  kassalarini  ham  
ixtiro  etgan.  U shbu  kassalarda  m inglab  literalar  saqlanib,  ishlatish  uchun 
qulayligi  bilan  ajralib  tu rg an .  Bi  S henning  zam ondoshi,  tarixchi  K o  S hen- 
n in g   yozishicha,  boshqa  u sullarda  «ikki  yoki  uch  nusxani  ch o p   etish  ancha 
qiyin.  Biroq  ushbu  usul  y o rd am id a  yuzlab  va  hatto  m inglab  nusxalarni  tez 
su r’a tla rd a   c h o p   etish   m u m k in » 1  bo'lgan.
D arh aq iq at,  ja ra y o n n in g   o ‘zi  ancha  m urakkab  va  m ehnattalab 
b o ‘lganligi  sababli,  o z   nusxadagi  m atnlarni  ch o p   etish  q itnm atga  tushadi. 
K o ‘p  nusxada  ch o p   etish  esa  a rz ó n   va  qulaydir.  M atbaachiükdagi  ushbu 
xususiyat  bugungi  kun  u c h u n   h am   dolzarb  va  ayni  haqiqatdir.  Bosma 
fao ü y a tn in g   aynan  shu  xususiyati,  yozuv  tizim ining  m urakkabligiga  qara- 
m ay,  q adim gi  Xitoy,  K oreya  va  Y aponiyada  asarlarning  k o 'p la b   nusxada 
c h o p   etilishi  tufayli  savodxonlikning  keng  tarqalishiga  xizm at  qilgan  bo ‘lsa 
a jab   em as.
E n d i  bevosita  Bi  S h e n   ixtirosi  haqidagi  fikrim izni  dav o m   ettiradigan 
b o ‘lsak,  albatta,  u n in g   ixtirosi  o 'z   davri  u chun  inqilob  b ilan   b arobar  edi. 
A n im o ,  afsuski,  bizga  q a d a r  B i  S h en   tom onidan  ch o p   etilgan  biron  bir 
n a m u n a   yetib  kelm agan.  A m m o   uning  ixtirosi  m atbaachilikda  yangi 
b o sq ic h n i  boshlab  berganligi  an iq .  Literalardan  foydalanish  texnologiyasi 
a n c h a   yengil  va  qulay   b o ‘lganligi  u chun  u  ksilograflyani  chetga  sura 
bo sh lad i.  A gar  ksilografiya  asosida  faqatgina  m uayyan  b ir  m atnni  chop
1 
Моррисой  Филипп.  История  книгопечатания  в  Китае  «В  мире  науке*. 
(Scientific  American).  Русча  нашр.  Июль,  1986, №  7.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

etish  m um kin  b o ‘lgan  bo ‘Isa,  Hteralar  y o rd am id a  istalgan  turdagi  m atn iarn i 
chop  etish  im koniyati  yuzaga  keldi.  A gar  ksilografiyada  har  bir  bet  u ch u n  
alohida  an d o z a  nusxa  tayyorlangan  b o ‘Isa,  literalam i  istalgan  sahifada 
ishlatish  m um kin  edi.  Shu  bois  literalardan  foydalanish  m atbaachilikdagi 
sur’atn i  tezlashtirdi.  U shbu  usul,  shu n in g d ek ,  ksilografiyadan  arzontigi 
bilan  ham   e ’tiborlidir.
Lekin  literalar  ksilografiyani  m a tb aa ch ilik d an   butunlay  siqib  c h iq a r- 
gani  yo‘q.  B unday  b o ‘lishi  m um kin  h am   em asdi.  C hunki  ksilografiyaning 
ayrim   xususiyatlarini  literalar  bera  olm aydi.  Ksilografiya  usuii  kitoblardagi 
rasm lar  va  turli  chizm alam i  chop  etish d a  X X   asr  boshiga  qad ar  b u tu n  
dunyo  m iqyosida  ishlatib  kelindi.
Y evropada  kitob  ch o p   etish  paydo  b o ‘lguniga  qad ar  X itoyda  literalar 
yog‘och,  em al  va  bronzadan  tayyorlangan.  U m u m a n ,  tarixiy  m an b alar 
bronza  literalardan  birinchi  m arta  K oreyada  foydalanilganidan  guvohlik 
beradi.  M a ’lum otlarga  qaraganda,  koreys  m atbaachilari  1234-yildayoq 
quym a  bronza  literalardan  foydalanishgan.  O lim larning  fikricha,  b u n d ay  
literalar  old in ro q   qo'Ilanila  boshlagati  b o ‘Iishi  ham   m um kin.  Loy  va 
y og'ochdan  yasalgan  literalar  tezda  yem irilib  o ‘z  sifatini  yo'qotishi  sababli 
bronza  bu  b o rad a  ideal  m aterial  hisoblanadi.  A m m o  u  qim m atbaho  m etall 
bo'lganligidan  n a   Koreya  va  na  X itoyda  keng  m iqyosda  ishlatilm agan.
Bronza  literalardan  ko'pincha  davlat  bosm axonalarida  foydalanilgan. 
Shuning  u ch u n   bizgacha  yetib  kelgan  n a m u n a la r  h am   ko ‘p  em as.  1403-yil- 
da  K oreyada  quym a  bronza  literalar  asosida  c h o p   etilgan  ayrim   k itob 
sahifalari  bizgacha  yetib  kelgan.  Agar  e ’tib o r  berilsa,  bu  G erm a n iy ad a 
bosm a  dastgoh  ixtiro  etilgani<3an  50  yil  a w a l  so d ir  b o ‘lgan.  K oreyada 
literalam i  quym a  asosda  tayyorlash  usuli  q u y m a  tangalarni  chiqarish  tarixi 
bilan  b o g liq .  Shuni  ham   ta ’kidlash  lozim ki,  qadim gi  Xitoyda  literala m i 
quyishda  hech  q ach o n   qo ‘rg‘oshindan  foydalanilm agan.
K o'rin ib   turganidek,  bosma  usul  O siyo  m am lakatlari,  xususan,  X itoy, 
K oreya  va  Y aponiyada  Yevropaga  nisbatan  a n c h a   oldinroq  paydo  b o ig a n . 
G utenberg  ixtirosidan  yuz yil  ilgari  esa  X ito y d a  keng  xalq  iste’m oli  m ollari
—  to 'q im a ch ilik   m ahsulotlaridagi  yozuv  va  rasm lar,  o ‘yna!adigan  q arta lar, 
diniy 
tasviriar
,  kitoblar  va  hokazolarni  tayyorlashda  bosm a  usuldan  fo y d a­
lanishgan.  A lbatta,  bu  tarixiy  faktlarni  h ech   kim   inkor  eta  olm aydi.  B iroq 
bosm a  dastgoh  yoki  terish  harflari  yoxud  u la r  haqidagi  g ‘oyalar  o ‘n   m in g  
ierogliflar  m am lakatidan  lotin  alifbosi  m a m la k ati  boMgan  G erm an iy ag a 
k o ‘chib  o ‘tganligi  haqida  hozircha  h ech   kim   a n iq   m a’lum ot  b erg a n ich a 
yo‘q.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---