‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

1444-yilda  G u ten b e rg   M aynsga  qaytib  kelib,  bosm a  stanokni  ixtiro 
qilish  u stid ag i  ishini  davom   ettirark an ,  yana  150 gulden  qarz  oigan.
E n d i  kitobim izning  bosh  m asalalaridan  bo'lgan  G utenberg  kash- 
fiyotining  bevosita  m ohiyati  nim ada  ekaniigini  aniqlab  olaylik.  Ixtirochining 
asosiy  xizm ati  shundaki,  u   alm ashtirishga  im koniyat  beruvchi,  harakat- 
lanuvchi,  a lo h id a   kichik  literalar-harflam i  yaratdi,  natijada,  ulam i  tekislikda 
y o n m a -y o n   joylashtirib,  yuzasiga  bo'yoq  surilgach,  ustiga  qog‘o z   bostirish 
y o ‘li  bilan,  nusxa  olish  imkoniyati  tu g ‘ildi.  K eyin  ushbu  harflam fistalgancha 
yangi  ta rtib d a  joylashtirib  (ya’ni,  yangi  m a tn   Uizib)  yana  nusxa  olaverish 
m um kin  b o ‘ldi.  Kashfiyot  shu  q ad a r  puxta  o ‘ylangan  ediki,  u   500  yil 
davom ida,  fo to   usulida  h arf  terishga  o ‘tilgunga  qad ar  o'zgarishsiz  ish  berib 
keldi  va  tu rli  m a m la k atlarda hozir  h am  asqotm oqda.
G utenb eig n in g   bosm a  harflari  gart  nom li  qotishm adan  tayyorlangan. 
Q otishm a  98  foiz  qo'ig'oshindan,  qolgani qalay va  surm adan  iborat  edi.  G artli 
harfni  tayyorlasli  uchun  dastlab  m atrisa  ishlab  chiqilardi.  M atritsa  —  bu 
birinjdan  quyilgan  chorqirra  bo‘lib,  uning  yon  qismidagi  chuqurlik  haifning 
to ‘g ‘ri  shaklidan  iborat.  Matritsaga  eritib  quyilgan  qo ‘rg‘oshin  sovugach,  to ‘rt 
tom onidan  qirqib  tekislanib  foydalanishga  tayyor  holga  keltirilaidi.  Natijada, 
taxm inan  ikki  sm   kattalikdagi  uzunchoq  chorqirra  -   brusok  hosil  bo'laidi. 
Ustida  o yna  shaklidagi,  ya’ni  aks,  teskari  tasviri  bo‘lgan  harflar  yonm a-yon 
terilganda s o ‘z,  satr,  xat boshi va saliifa  vujiidga  kelar edi.
T e rid a n   yasalgan  kichik  q o p ch a la r  yordam ida  harflar  yuzasiga  buyoq 
yoyilardi  v a   ustiga  qog‘oz  yotqizilib,  tekis  press  bilan  bosilardi.  Shu  yo ‘l 
bilan  b o sm a  m a tn   olinardi.  M atritsa  va  harflam i  m etalldan  quyib,  cheksiz 
sonda  n usxa  ch iq arish   m um kinligi  kashfiyotning  katta  yutug'i  edi.  Nusxa 
o lin g a n d an   k eyin  harflar  joylashtirilishini  o ‘zgartirib,  yangi  m a tn   hosil 
qilish  m u m k in   b o ‘lardi.  Q o‘rg‘o sh in   te z   yem irilm asligi  sababli  k o ‘p   nusxa 
bosib  olishga  ch id ard i.  M atndagi  xato lam i  tuzatish  ham   oson  edi,  n o to ‘g ‘ri 
tushgan  h a r f   bigiz  yordam ida  chiqarib  olinib,  o 'm ig a   kerakli  h a rf 
qo'yilardi.
H a r f   te ru v c h in in g   m ehnati  ju d a   m ayda  va  serdiqqat  edi.  0 ‘sha 
vaqtlarda  12  so a tlik   ish  kuni  davom ida  b o r-y o ‘g ‘i bir bet  m atn  teriiardi.  Bu 
taxm inan  2600—2700  harfdan  iborat  b o ‘lib,  bugúngi  kom pyuterda  terilgan 
m atn n in g   b ir  b etig a  teng  keladi.  H ozirgi  o ‘Ichovlarga  solishtirganda,  bu 
ju d a   k am d ek   tuyuladi,  am m o  XV  a s r  sur’atlari  m anzarasida  b u   an c h a 
yuqori  n a tija   edi.  B uni  his  qilish  u c h u n   qoyalarda  o ‘yilgan  harflam i  eslash- 
ning  o ‘zi  kifoya.
Y ana  b ir  d alilni  keltirm aslikning  iloji  yo ‘q.  Ayrim  tarixchilar  kitob 
m atbaasi  ix tiro c h ila ri  sifatida  Praga  fuqarosi  Prokop  Valdfogelni,  bo sh - 
qalari  esa  g o llandiyalik  Laurens  K o ste m i  yoki  yana  kim nidir  tilga  oladilar. 
Lekin  m utaxassislam ing  aksariyati  b u n g a  q o ‘shilm aydilar.
D astlabki  bosm a  nashriar.  XV asrning  o 'rta la rid a  matbaachilik  m utlaqo 
yangi,  sir  saqlangan,  ko'pchilikka  n o m a ’lum   kaslifiyot  edi.  Natijada,  ixtiro 
zam ondoshlari  qaysi  bir  kitob  birinchi  b o'lib  qay  usulda  bosilganiga  uncha
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ham   e ’tib o r  bermaganlar.  Shu  sababli  ayrim   tadqiqodchilar  fikricha, 
G utenberg  tom onidan  1445-yilda  bosilgan  «Qiyomat  parchasi»ni  dastlabki 
bosm a  kitob  deb  hisoblash  kerak.  B oshqalar  taxm inan  1445-yillarda  birinchi 
bosilgan  kitob  deb  Eliy  D onatning  gram m atikasini  tilga  olishadi.  H atto , 
«K onstansa  eparxiyasining  ibodatnomasi*  kitobi  ham   aniq  xronologiyaga  ega 
emas.  T axm inlarga  ko'ra,  aynan  shu  asa r  G utenbergning  birinchi  kitobi 
bo'fgan.  A m m o  aniq  tarixiy  dalillar  bilan  tasdiqlanmaganligi  sababli  b unday 
fikrlar  farazligicha  qolmoqda.
Lekin  1452—1456-yillarda  G u te n b e rg   to m o n id an   ikki  jild lik   Bibliya 
c h o p   etilgani  asosan  isbotlangan.  K ito b n in g   vujudga  kelish  tarixi  h aq i- 
q atd an   ham   dram atik  xarakterga  ega.  1450-yilda  G utenberg  m aynslik 
logann  F ustdan  800  gulden  qarz  olib,  b osm axona  tashkil  etadi  va  Bibliyani 
c h o p   eta  boshlaydi.  Kitobning  hajm i  a n c h a   k atta  edi:  birinchi jild   324  bet, 
ikkinchisi  317  bet.  Ish  cho'zilib  ketib,  pul  yetm ay  qoladi.  G u te n b e rg  
F ustdan  y an a  800  gulden  qarz  olib,  u n i  o ‘ziga  sherik  qiladi.  A m m o   te z 
o rad a  u la r o ‘rtasida  nizo  chiqib,  F ust  sherigi  ustidan  sudga  m urojaat  qiladi. 
1455-yiI  16-noyabr  kuni  sud  majlisi  b o 'la d i.  Birinchi  bosm a  kitob  h aqida 
bizgacha  yetib  kelgan  m a ’lu m o d a r  asosan  ushbu  sud  m ateriallariga 
asoslangan.  Q arangki,  logann  sherigi  Iogannga  qarshi  sud  ishini  q o ‘z- 
g‘atm aganida, jurnalistika  tarixini  y o zayotganlar  kalavaning  uch in i  topishga 
qiynalib,  y an a  qancha  ovora  bo'lishlari  m u m k in   edi.
Sud  qaroriga  muvofiq,  Gutenberg  barcha  asbob-uskunalami  h am da  chop 
etilgan  Bibliyaning  200  nusxasini  Fustga  beradi.  Ulam ing  30  nusxasi  qim m at- 
baho  pergamentda,  qolgani  esa  qog‘ozda  bosilgan  edi.  Aslida  esa,  Bibliya 
m atni  ju d a  chiroyli,  yaxshi  did  bilan  ch o p   qilingan  b o lib ,  k o ‘p   odam larni 
yangi  ixtiroga nisbatan e ’tibor va  hurm at  bilan  qarashga da’vat  etgandi.
1454—1455-yillarda  ikkita  indulgensiya  (ya’ni,  gunoh  kechirilgani 
haqida  R im   papasi  tom onidan  berilad ig an   yorliq)  m atni  chiqarildi,  ular- 
ning  h ar  qaysi  bitta  betdan  edi.  1455-yilda  «Turkiya  taqvimi»  h a m d a   R im  
papasi  K alikst  III  ning  «Turkiya  bulla»si  (farm oni)  chop  etildi.  Ikkala 
huijatda  ham   aslida  xristianlarga  tegishli  b o ‘lgan  K o nstantinopol  sh a h ri 
1453-yilda  tu rk lar  tom onidan  egallab  olinganligi  haqida  so ‘z  y uritilgan  va 
endi  tu rk lar  b u tu n   Yevropani  zabt  e tish la ri  m um kinligi  uqtirilgan.
1456-yil  Rim   viloyatidagi  arxiepiskopliklar  va  episkopliklar  tavsifi, 
1457-yil  taqvim i  bilan  bir  betda  jo ylashtirilgan  duo  varaqasi,  1457—1458- 
yiUar  «A stronom ik  taqvim»i  turli  a d a d la rd a   nashrdan  chiqdi.  1457-yilda 
ch o p   etilgan  «M ayns  psaltiri»ning  m atb aach isi  kimligi  aniq  isbotlanm agan, 
ayrim   taxm inlarga  qaraganda,  bu  G u te n b e rg   edi.  Holbuki,  ushbu  m a n b ad a 
birinchi  m a rta  noshir  sifatida  «Fust  va  Shyoffer*  firmasi  keltirilgan.  P e te r 
ShyofTer  o ‘z  vaqtida  G utenbergning  sh o g ird i  b o ‘Igan.  Sud  ishida  esa  F u st- 
ning  yonini  olib,  keyinchalik  u nga  shirkatdoshlik  qildi.  M azkur  n ash rd a 
birinchi  m arta  ikkinchi-qizil buyoq  ishlatildi.
1457—1458-yillarda  Bibliya  y an a  c h o p   etildi.  U shbu  kitobning  bitta 
nusxasi  hozir  Parij  kutubxonalaridan  birida  saqlanm oqda.  T axm inlarga
www.ziyouz.com kutubxonasi

---