‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

«kesilgan  daraxt*  va  «yozam an»  d eg an   m a’nolarni  bildiruvchi  ksilografiya 
a y n a n   X ito y   ixtirosidir.  S h u n in g   u c h u n   ham   bu  usuldagi  eng  qadim iy 
ish lar  b irin c h i  b o ‘lib  m a z k u r  m am lakatda  bajarilgan.  Biroq,  shunday 
b o ‘lsa -d a ,  bizgacha  yetib  kelgan  ilk  ksilografik  tajribalam ing  n am u n alan
Y ap o n iy a  va  K oreyada  topilgan.
1966-yili  Janubiy  K o rey ad a  e n i  5,  bo ‘yi  50  san tim etrd an   lborat  о  ra- 
m a   b o sm a   varaqa  topildi.  M a z k u r  varaqa  xitoy  tilidagi  B udda  sutralaridan 
ib o rat  b o 'lib ,  shu  paytgacha  d u n y o d a   d uch  kelingan  b o sm a  varaqalarning 
e n g   qadim iysi  hisobianadi1.  C h ik ag o   universiteti  professori  Syan  Sensyuan 
(T sie n   T su e n -H su in )  to m o n id a n   yozilgan  va  m ashhur  ingliz  xitoyshunosi 
J o z e f   N id h a m   tahriri  o stid a  c h o p   etilgan  «Science  a n d   C ivilization  in 
C h in a :  P a p e r  and  Printing»  (X ito y d a  fan  va  sivilizatsiya:  qo g ‘o z   va  m at- 
b aa c h ilik )  kitobida  K oreya  top ilm asin in g   tayyorlanishi  V III  asrning  boshi- 
ga  ta allu q li  deb  ta ’kidlanadi2.  U sh b u   m a’lum ot  M oskvada  c h o p   etilgan 
« К н и г о в е д е н и е :  Э н ц и к л о п е д и ч е с к и й   словарь*  kitobidagi  sa n a  bilan 
h a m   m o s  tushadi.  U n d a  yozilish ich a,  Koreyada  to p ilg an   ilk  ksilografik 
b o sm a   v ara q a   704—751-yillar  o ra lig ‘idagi  davrga tegishlidir3.
Q ad im iy   ksilografik  n ash rla m in g   yana  b ir  ajoyib  nam u n asi  ayni 
p ay td a   Y aponiyada  saq lan m o q d a.  764-yili  Yaponiya  im peratori  Setyoku 
x o n im n in g   buyrug'iga  b in o a n ,  B u d d a  sutralaridan  iborat  duolai  to   plam i 
«bir  m illio n   nusxada  c h o p   etilgan»4.  Keyinchalik  tarixda  «m illionta  duo»- 
n o m i  b ila n   ham   m ashhur  b o ‘lgan  ushbu  duolar  buddaviy  ibodatxona 
k o ‘rin ish id a  •  shakl  berilgan  b ir  m illion  dona  m o'jazgina  qutichalarga 
jo y la sh tirilib ,  m am lakatdagi 
10  t a   ibodatxonaga  tarqatilgan.  B undan 
m a q sad   —  d in n i  o m m a  o rasid a  keng  targ‘ib  qilishdan  iborat  edi.  A lbatta, 
m a z k u r  su tralar  ay n an   b o sm a  usu ld a  ch o p   etilgani  h aqida  a n iq   m a  lu- 
m o tla r  y o ‘q.  A m m o  su tra la r  q isq a  m uddat  ichida  tayyorlangani  va 
h o zirg a c h a   saqlanib  qolgan  n a m u n a la r  m atni,  bitilgan  ierogliflar  (harflar) 
o ‘lch o v i  b ir  xil  ekanligi  u la m in g   faqatgina  bosm a  tarzda,  xususan, 
ksilografiya  usulida  ch o p   e tilg a n   b o lis h i  m um kinligidan  d arak  beradi. 
G a r c h a n d ,  «m illionta  d u o » n i  tayyorlashda  aynan  qanday  bosm a  m aterial 
(d a ra x t  tu ri)  ishlatilgani  n o m a ’lu m   b o ‘lsa-da,  uning  c h o p   etilish  texnikasi 
q ad im g i  X itoy  m atbaachiligini  eslatadi.  B undan  tashqari,  yapon  va  koreys 
y o zu v lari  xitoy ierogliflariga  asoslanganini  ham   hisobga  olsak,  m atbaachilik 
ish lari  d astlab  X itoyda  p aydo  b o ‘lib,  keyinchalik  Y aponiya  va  K oreyaga 
kirib   b organiga  shu b h a qolm aydi.
1  Morrison  Filipp. 0 ‘sha  manba.
2 M a’lumot  Filipp  Morrisonning  yuqoridagi taqrizidan olindi.
3  Книговедение:  Энциклопедический  словарь.  М.:  «Советская  энцик­
лопедия*.  1982,  295-е.
4  Morrison  Filipp. O'sha  asar.  История  книги:  Учебник для  вузов.  Под.  ред.
А.А  Говорова.,  T.G.  Куприяновой.  М.:  Светотоп,  2001.  Iqtibos  ushbu  asaming 
elektron  nashridan  oUndi:  http.  www.  hi-edu.  ni/x-books-frce/xbook  087/01  /index. 
Html/part-007,  htm
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

V III—IX   asrlarda  Xitoyda  m a tb aa ch ilik   ishlari  a n c h a   rivojlanib 
ulgurgan  edi.  1906-yili  D unxuan  (g‘arbiy  Xitoy)  rohíbxonasida  «O lm os 
sutra*  deb  nom langan  besh  m etrlik  o 'ra m a   kitob  topilgan.  Bu  to p ilm a  
dunyodagi  eng  birinchi  bosm a  k itob  d eb   e ’tiro f  etilm oqda.  C h u n k i  u n d a  
kitobga  xos  ko ‘pgina  xususiyatlar:  n o m i,  shakli,  chiqqan  yili,  sanasi, 
kitobning  m o'ljallangan  maqsadli  auditoriyasi  va  hokazolar  o ‘z   aksini 
topgan.  M asalan,  unda  868-yilning  t o ‘rtin ch i  oyi  o ‘n   besh in ch i  k u n id a , 
ya’ni,  15-aprelda  yorug‘lik  yuzini  ko ‘rgani  va  u  «keng  ja m o atch ilik k a 
tarqatish  u c h u n   chuqur  hurm at  bilan*  c h o p   etilgani  qayd  qilingan.  «O lm os 
sutra»da  y an a  bir  qiziqarli  m a’lu m o t  keltiriladi.  U n d a  yozilishicha,  kitob 
Van  C hi  ism li  usta  tom onidan  o ‘zin in g   «m arhum   o ta -o n a si  xotirasiga 
bag'ishlab*  c h o p  etilgan.
U shbu  yodgorlikning  sifati  h a m   tadq iq o tch ilarn i  ham o n   lol  q o ldirib 
kelyapti.  U n in g   boshlanishida  B u d d a  va  uning  shogirdlaridan  b in n in g  
rangli  tasviri  g'oyat  nafis  va  m oh iro n a  ak s  ettirilgan,  kitobning  h arflari  h a m  
aniq,  ravshan  ham da  soddalashtirilgan  tarzda  berilgan.  Bu  b o sm a  asar 
Yevropada  G utenberg  tom onidan  c h o p   etilgan  ilk  kitob  —  Bibliyaning 
chiqariltshidan  o ld   asr  ilgari  d u n y o   yuzini  ko'rganini  hisobga  olsak, 
m atbaachilik  sohasidagi  tarixiy  b irin c h ilik   yevropaliklar  to m o n id a  em asligi 
m a’lum   b o 'lad i.  Bundati  tashqari,  m a zk u r  tarixiy  fakt  Bibliya  dunyodagi 
birinchi  bosm a  kitob  bolg an i  va  G u ten b e rg   ilk  noshir  ekanligi  haqida 
k o 'pchilik  tadqiqotchilar  q at’iy  va  u zil  kesil  ta ’kidlab  kelayotgan,  keng 
tarqalgan  qarashlarni  ham   rad  etadi.
M atbaachilik  turli  m in taqalarda  va  sharoitlarda  rivojlandi.  Biroq, 
ja h o n   m atbaachiligining  um um iy  rivojlanish  tarixini  kuzatar ek a n m iz ,  qiziq 
bir  holatga  d u ch   kelish  m um kin:  b a rc h a   ilk  bosm a  yoki  q o ‘lyozm a  kitoblar 
diniy  m avzuda  b o lg a n .  Ayniqsa,  S harq  m am iakatiari  —  X itoy,  Y aponiya 
va  K oreyadagi  m atbaachilikning  ilk  n am unalari  uzoq  yillar  davom ida 
asosan  d iniy  m avzular  bilan  ch a m b a rc h a s  bog‘liq  boMganligini  yuqoridagi 
m isollarda  ham   ko'rib  o'tdik.  B u n d a n   xulosa  qilish  m um k in k i,  sta n - 
dartlashtirilgan  diniy  m atnlarga  (konfusiylik,  buddaviylik)  b o 'lg a n   ehtiyoj 
va  h ar  b ir  e ’tiqod  qiluvchida  B u d d a  sutralarining  sehrli  nusxasiga  ega 
bo'lish  ishtiyoqi  jo 'sh   urganligi  U z o q   S harqda  kitob  bosm asining  paydo 
b o ‘lishiga  k o ‘m ak  berdi.  U m um an,  b u n i  nafaqat  buddaviylik  yoki  k onfu­
siylik,  balki  zardushtiylik,  xristian  va  islom   dini  m isolida  h a m   aytish 
m um kin.  Bu  alohida  mavzu.
Q adim gi  Xitoy  m atbaachiligining  rivojlanishi  Sun  sulolasi  davriga 
(960—1279)  kelib  o'zin in g   yuqori  c h o ‘qqisiga  erishdi.  B u  dav rd a  tijorat 
avjiga  chiqib,  qog‘o z   pullar  keng  m uom ataga  kiritildi.  M atbaachilikda 
bosm a  m atn larn i  kitob  shakliga  solish  texnologiyasi  yanada  rivojlandi. 
Q og‘oz varag‘ining  har  ikki tarafiga  h a m   nashr  qilish  ishlari y o ‘lga  q o 'yildi.
M am iakatda  nafaqat  diniy,  balki  dunyoviy  asarlam i  chiqaradigan 
nashriyotlar  ham   ko'paydi.  X ususiy  bosm axonalarda  ishlanayotgan  m a h - 
sulotning  sifati  davlat  yoki  ro h ibxona  qoshidagi  n ashriyotlarnikidan 
qolishm as  edi.  M uqovalash  ish la ii  esa  shaharlarda  oddiy  h olatga  aylandi. 
Bu  paytga  kelib  bosm a  uskuna  va  dastg o h lar  an c h a  m urakkablashdi.  K itob
www.ziyouz.com kutubxonasi

---