‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

II  B O ‘LIM
M ATBUO T DAVRI
I I I  qism.  YEVROPA  RENESSANSI JURNALISTIKASI 
VI bob.  IOGANN  GUTENBERG  IXTIROSI 
I-fas I.  Buyuk kashfiyot mohiyati
Iogann  G u te n b e rg g a c h a   b o 'lg a n   jum alistikaning  dastlabki  k o ‘rinish- 
lari.  K o ‘pgina  m a m la k a tla rd a   um um an  m atbuot,  vaqtli  m atbuot  va 
ju rn alistik a  asoschisi  sifatid a  n em is  ixtirochisi  Iogann  G ensflyaysh  G u te n ­
berg  ta n   olingan.  Biz  u sh b u   nu q tay i  nazarga  qo'shilam iz.  H aqiqatdan  ham  
u   jurnalistika  kashfiyotchisim i  va  nim a  uchun  biz  bunday  qarash 
tarafdorim iz?  Bu  savollarga  m a zk u r  bobning  oxirrog'ida  javob  beramiz. 
U shbu  qism ning  vazifasi  esa  q o ‘yidagidan  iborat:  G u ten b e rg   jum alistikaga 
asos  soluvchi  sa n a la r  ek an ,  ungacha  jum alistikaning  qaysi  belgi  va 
xususiyatlari  boMgan  va  u  m a zk u r  ko‘rinish!arni  q an d ay   rivojlantirganki, 
asoschi  nom iga  sazo v o r  b o ‘lgan?  Bular  shunchaki  q o'yiladigan  savollar 
em as.  U larga javob  to p is h  ju m a listik an in g  jam iyatdagi  o ‘m i  va  vazifalariga 
t o ‘g ‘ri  baho  berish  u c h u n   p rin sip ial  aham iyatga  ega.
Bizningcha,  ju rn a listik a   paydo  b o lish in in g   turli  konsepsiyalarini 
ifodalash  m um kin. 
Birinchisi
  — 
ijodiy  konsepsiya.
  Y a’ni,  jurnalistika  qaysi- 
d ir  davrlarda  m a ’lum   b ir  ijo d k o rlar  faoliyati  natijasida  asta-sekin  shakllanib 
kelgan.
Ikkinchisi  -   kasbiy  konsepsiya.
  Turli  kasb  egalarining  har  qaysi,  m a- 
salan,  jarchilar,  y ozuvchilar,  shoirlar,  chopariar,  turli  h u n a r  egalari, 
kotiblar,  xattotlar,  n a q q o s h la r  va  hokazo  o ‘z  faoliyatini  rivojlantirib,  uning 
doirasini  kengaytirgan.  U sh b u   h u n arla r  uyg‘unlashib  borib,  bosm a  m atbuot 
sa n ’atiga  zam in  tayyorlagan  va  u n i  vujudga  keltirgan.
Uchinchisi  —  texnikaviy  konsepsiya
 
Insoniyat  ishtirokida  texnika 
taraq q iy   etgan  sari  tu rli  asbob-uskunalar  kashf  qilinib,  yagona  nusxalar 
bosiladigan  vositalardan  k o ‘p ro q   adadlashtirishga  o ‘tila  borilgan.  Bunday 
ja ra y o n   asrlar  osh a  m u k am m allash u v d a  davom   etib,  bosm a  stanokning 
kashfiyoti  bilan  tugaUangan.
To ‘rtinchisi —  tarixiy konsepsiya.
  Kishilik jam iyatining  rivojlanishi  o ‘z- 
o ‘zid an   bosm a  usk u n a  yaratiiishiga  olib  keldi.  E rtam i-kechm i,  bu  albatta 
am alga  oshirilar  edi.  O d a m la r  tom onidan  uzoq  tarix  davom ida  kashf
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

etilgan  ju d a  ko ‘p   ixtirolar,  o‘sha  vaqtlarda  u la rg a  za ru ra t  sezilmaganligi 
sababli,  barbod  b o ‘lib   ketgan.  Lekin,  shunga  q a ra m a sd a n ,  h ar  bir  kashfiyot 
tarixning  hosilasi  o ‘laroq,  jam iyat  taraqqiyotning  ta q o z o si  bilan  dunyoga 
kelgan.
Beshinchisi  —  tashkilotchilik  konsepsîyasi.
  K lm d ir  jurnalistikaning 
belgiJari  va  xususiyatlari  vujudga  kelishini  b o sh q a la r  o ld id a  vazifa  sifatida 
q o ‘yib,  ularning  ishlashi  u chun  sh a rt-sh a ro itlar  yaratgan,  m ehnatini 
taqdirlagan,  yangi  izlanishlarga  safarbar  etgan  va  n atija d a,  jurnalistikaning 
dastlabki  va  asl  k o ‘rinishlari  paydo bo'lgan.
Bunday konsepsiyalar  ro'yxatini  davom  ettirish   (qobîiiyatlilik  va  hokazo 
konsepsiyalar)  m um kin.  Fikrimizcha,  ulardan  h a r  biri  jurnalistikaning  asosiy 
m a ’nosini,  mag‘zini  em as,  balki  bor  haqiqatning  qaysidir  bir  qirrasini  aks 
ettiradi.  Bu  haqda  ushbu-faslda  keyinroq  to ‘xtalam iz. 
'
Jum alistika  yaxlit  b ir  tizim   sifatida  qaysi  ta rk ib iy   qism lardan  tashkil 
topgan  va  G uten b erg   u la r  rivojiga  qanday  hissa  q o ‘shgan?  Fikrim izcha, 
m azkur  tizim   to ‘rtta  asosiy  bo‘g ‘indan  iborat:  m u a llifla r  guruhi, jum alistik 
matn,
  bog'lanish  kanali  va  auditoriya.  U shbu  q ism larsiz jum alistik a  paydo 
bo'lish i  m um kin  em as  edi.  U lar  tarixan  h ar  xil  d a v rla rd a  vujudga  kelgan  va 
h ar biri  o 'z  yo'n alish id a  rivojlangan.
M ualliflar  guruhi.  Bu  guruhga  m uallifning  o ‘zi,  noshir,  ta ’sischi, 
m uharrirlar  kiradi.  M uallif,  t a ’sischi  va  n o sh irla r  jurnaJistikadan  oidingi 
davrlarda  ham   b o ‘lgan.  Bosma  m atbuot  ixtiro  q ilin g an id a n   keyin  ularning 
kasbîy  faoliyati  keskin  rivojlana  va  o ‘zgara  b o rad i.  H a r  qanday  yangi 
tadbirkorlik  kabi  m atbaachilik  ham   m oliyalashtirishga  m uhtoj  bo'lgan. 
Bosiladigan  m atnlarni  yangi  kasb  sifatida  savodli  o d a m la r  o ‘qib  chiqishlari 
kerak  edi.  M u harrirlar  shunday  odam lar  b o 'ld i.  N o sh irlik   va  m uharrirlik 
rusum i  bosm a  u skunadan  oldin  yoki  u  bilan  b ir   p aytda  vujudga  kelgan 
b o ‘Iishi  ham  m um kin.  0 ‘z -o ‘zidan  ayonki,  m u a llifla r  guruhining  a ’zolari 
jum alistik  m atnlarni  o ‘qib  tushunishlari  zarur edi.
Ju rnalistik  m atn.  U ning  paydo  b o ‘lishi  u c h u n   e n g   m uhim   shart  alifbo 
edi.  Alifbo  kashfiyotining  buyukligi  shundaki,  u   insoniyatning  shundan 
oidingi  butun  bir  aqliy  rivojlanish  jarayoni  n atija sin i  o ‘zida  m ujassam - 
lashtira  oldi.  Alifbo  b o ‘lm aganida,  o dam lar  a x b o ro tn i  bir-birlariga  yozm a 
ravishda  muvaffaqiyatli  uzatishga  erisholm asdilar.
Yozma
  m atnlaniing  bir  qismi  mualliflaming  xohishi,  shaxsiy  dunyo- 
qarashi  va  siyosiy  nuqtayi  nazarini  aks  ettirgan  bo'lsa,  boshqalari  ularga 
rahbarlari tom onidan  berilgan  topshiriqlarga  binoan  yozilgan  buyurtma  asarlar 
shaklida  dunyoga  kelgan.  Ya’ni,  oxirgi  turdagi  m ateriallar  mualliflar  uchun 
m a’naviy  ehtiyoj  sifatida  emas,  balki  tirikchilik  zarurati  ham da  ijodiy 
hunarmandchilikni  am alga  oshirish  natijasida  paydo  b o ‘lgan.  Bulaming  bar- 
chasi  dastlabki  shakllarda  b o ‘lsa  ham,  G utenbergdan  o ldin  dunyo  yuzini  ko‘r- 
gan  edi.  Shu  bilan  biqga, jurnalistik  m atn  vujudga  kelishi  uchun  zarur  bo'lgap 
qog‘oz,  bo‘yoq,  ayrim  texnik asbob-uskunalar h am   an c h a  ilgari  kashf etilgandi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---