‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

bo ‘lgan,  d esa k ,  yanglishm asak  kerak.  C h unki  Uyg‘om shga  xos,  ya  m 
e 'o y a la rn i  faq at  te z   va  keng  om m aga  ta rq a tish   yo‘li  bilangina  ushbu  buyuk 
davrga  xos  ilm iy   va  m a ’naviy  y u tu q la m i  targ‘ibot  qihsh  h am d a   bugun 
b u tu n   d u n y o   ahJi  ulug‘lab  kelayotgan  ulkan  natijalarga  en sh ish   m um kin 
edi.  Q isq a  q ilib  aytganda,  om m aviy  axborotsiz  Renessans  d a v n   h ech  
q ac h o n   sh u n d a y   ulug'vorlik  kasb  e ta   olm asdi. 
.
M a z k u r  fik r  isbotini  biz  kutilm agan  b ir  m anbada  ham   uchratdik. 
T aniqli  siy o satsh u n o s  Zbignev  Bzejinskiy o ‘zining  «Buyuk  shaxm at  taxtasi* 
deb  n o m la n g a n   kitobida  yozishicha,  sayyoram iz  m intaq alan n in g   o   zaro 
siyosiy  h am k o rlig i  besh  yuz  yil  oldin  boshlangan.  Bu  esa  bosm a  om m aviy 
m a tb u o tn in g   p ay d o   b o ‘Iish  davriga  t o ‘g‘ri  keladi.
J a h o n   ju m a listik asi  tarixida  G uten b erg   bilan  bog  liq  y an a  bir 
k u zatu v im iz  bor.  O datda,  biror  b ir  ijtim oiy  yo‘nalishnm g  asoschisi  deb 
m azk u r  so h a d a   bevosita  faoliyat  ko'rsatgan  shaxsga  aytiladi.  Ju m a listi- 
kaning  aso sch isi  sifatida  dunyo  fanida  Iogann  G utenberg  qabul  qilingan. 
A m m o  u n itig   o ‘zi  biror  jurnalistik  asar  yozgani  ta n x d an   m a  lum   em as. 
H o zirc h a  b o r   m a ’lum otlarga  ko‘ra,  u   b unday  asar  yozm agan  h an v   S h u n ­
d ay  ek a n ,  q a n d a y   qiUb u  ju m alistikaning  asoschisi boMishi  m um kin.  ^
U sh b u   savolga  to ‘g‘ri javob  topish  u ch u n   biz jum alistikaning  m a  n olan 
va  m ezo n larin i  to ‘liq  o'rganib  chiqdik.  N atijada,  shunday  xulosaga  keldikki, 
ju m a listik a  sohasining  yetakchi  ko ‘isatkichi  yozish  m ahorati  em as  uning 
asosiy  m e z o n i  sh u   yozilgan  narea  tarqalishining  ommaviyligiga  erishishdir. 
C h unki  yozishni  boshqa  soha  vakillari,  m asalan,  yozuvchilar yoki  tanxchilar 
ham   uddalaydi.  A m m o  ulam i  h ech   kim   jum alist  deb  atam aydi.  Aynan 
om m aviy ax b o ro t  vositalarida  chiqishlar  qiladigan  odam iarga  shu  nom   msbat 
berilishini  h a m m a   biladi.  D em ak,  bu  biz  uchun  ju d a  m uhim   xulosa- 
ju m a listik an in g  asosiy,  bosh xususiyati-ommaviylik
M a z k u r  m asala  yuzasidan  y an a  b ir  um um lashm a  fiknm izm   keltir 
m o q ch im iz.  B irin ch i  bob  m ateriallaridan  shunday  b ir  yakun  ayon  bo   Idiki, 
iitim oiy  a x b o ro tn i  te z   va  keng  om m aga  yetkazish  zarurligi  ju m aljstikaning 
nafaqat  vuju d g a  kelishiga,  balki  sh u   bilan  b ir  qatorda  uning  shakllam shiga 
h am   asos  b o 'lib   xizm at  qildi.  Y a’ni,  aynan  shunday  talablaiga  javob 
beradigan  a s a rla r  jurnalistika  dunyoga  kelishiga  va  rivojlanishiga  sababchi 
boU aan 
D e m a k ,  ikkinchi  nuqtayi  nazardan  ham ,  y a m ,  ju rnalistika 
shaldlanishiga,  u n in g   yangi  y o ‘nalishlari  va  turlari  asoslam shiga  ham   axbo­
ro tn i  o m m a g a   te z   va  iloji  b o rich a  keng  tarqatish  zarunyati  sabab  bo  1-
ganligi  to ‘g ‘risidagi  xulosa  kelib  chiqádi.
V a  n ih o y a t,  u sh b u   bobga  tegishli  oxirgi  fikrm uz.  B in n ch i  b obda  biz 
G u te n b e rg g a c h a   h am   qadim iy  Sharqda  b ir  qan ch a  bosm a  usullar  bo   I- 
gan in i  isbotlay  o ld ik ,  deb  o ‘ylaym iz.  S huning  u ch u n   uni  Y evropa  usuhdagi 
b osm a  m a tb u o tn in g  asoschisi,  deb  qabul qilsak,  to ‘g ‘ri  bo  ladi.
Y ev ro p a  b o sm a  usuli  te z  orad a  dunyoda  yetakchi  o  rm m   egallab  oldi. 
0 ‘sha  v a q tla rd a n   buyon  hozirgacha  Y evropa  dunyo  tam addum m   boshqarib 
kelm oqda.  B izn in g ch a,  ushbu  yetakchUikning  asosiy  o m ih  ushbu  q it  a 
d av latlarin in g   b o sh liq b ri  nafaqat  o ‘z   m am lakatlam n  balki  b u tu n   dunyom  
q am ra b   o ig a n   keng  doirada  tu rli  xalqlarga  tegishli  axborotni  tarqatish
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

im koniyatiga  ega  bo'lganliklaridadir.  A m m o   Y aponiya,  X itoy  va  O siyodagi 
ayrim   boshqa  m am lakatlarning  XX  asr  oxiri  —  XXI  asr  boshida  keskin 
rivojlanishi  bizda  yaqin  chorak  asrda  S harq  yanada  dunyo  tam ad d u n in i 
boshqara  boshlaydi,  degan um idni  o ‘yg‘atm o q d a.
V II bob.
  X V -X V I  ASRLARDA Y EV R O PA   M ATBUO TI
1-fasl.
  Kitob  chop etishning  ta rq a lish i  va  iik  matbuot 
kurtakiarining  paydo  b o iis h i
M atbaa  ishi  an c h a  uzoq  va  m urakkab  tarixga  ega.  Ingliz  olim iarid an  
Y elizabet  Eyzenshteyn  (Yelizabeth  E isenstein)  o 'zin in g   1979-yilda  c h iq q a n  
ikki  jildlik  «Bosm a  matbuot  o ‘zgarish  om illarid an   biri  sifatida»  («The 
P rinting  Press  as  an  Agent  of C hange*)  asarid a  bosm a  naslir  texnikasining 
qanday  paydo  b o ‘lganligi  va  u  o 'zid a n   keyin  nechog'lik  kuchli  ta ’sir  va 
ijobiy  sam ara  qoldirgani  borasida  b irm u n c h a  batafsil  m a’lum otlar  keltirgan. 
M uallif m atb u o t  tarixi  bilan  uzviy  b o g 'lag an   hold a  Italiyada  kurtak  yozgan 
Renessans  qay  ta riq a  butun  Y evropa  m iqyosidagi  U yg'onish  darajasiga 
ko‘tariigani,  protestant  Reform atsiyasini  yuzaga  keltirib,  katolik  d in i 
am aliyotining  qayta  shakllanishiga  t a ’sir  k o ‘rsatgani,  dunyo  G 'a rb iy  
Yevropani  yangidan  kashf etishiga  zam in  hozirlagani,  oilalarning  kun d alik  
hayot  tarzidan  to rtib   butun  davlat  siyosatiga  tu b   o'zgarishlar  olib  kirgani, 
a w a l  misli  k o ‘rilm agan  darajada  bilim   tarqalishiga  om il  bo ‘lib,  o m m aviy 
savodxonlikni  jiddiy  majburiyat  m asalasiga  aylantirgani  ham da  o x ir- 
oqibatda  ijtim oiy  va  intellektual  hay o tn i  b utkul  o ‘zgartirib  yuborgani 
haqida  yozadi.
Y ana  ingliz  olim iaridan  M arshall  M aklyueti  (M arshall  M acluhan) 
o ‘zining  «The  G utenberg  Galaxy»  (G u te n b e rg   galaktikasi,  1962),  « U n ­
derstanding  M edia*  (Ommaviy  ax borot  vositalarini  tushunish,  1964) 
asarlarida,  Jo rj  Steyner  (George  S teiner)  esa  «Language  and  Silence*  (T il 
va  sukunat,  1967)  kitobida  asosiy  e ’tib o m i  kitob  ch o p   etishning  n ih o y a td a  
sirli  va  m urakkab  usullari  ilmu  m a ’rifatga  q an c h alik   kuchli  ta ’sir  qilganiga 
qaratishadi.
B unday  t a ’sirni  biz  kishilik  ja m iy a ti  tarixida  m atbaachilik  s a n ’a ti 
paydo  b o 'lish id a n   oldingi  ham da  keyingi  davrlardagi  rivojlanish  s u r’a ti 
bilan  chog‘ishtirish  orqali  aniqlashim iz  m u m k in .  Z ero,  insoniyat  m in g  
yillar  davom ida  h a r xil  rasm va  naqshlarni  tu rli jism lar  yuzasiga  o ‘yib  y ozib 
kelgan.  V II—V III  asrlardan  boshlab  esa  X itoy,  Koreya  va  Y apo n iy ad a 
so‘zli  m a tn la m i  dastlab  yog'ochlarga  b o ‘rttirib   o ‘yib  yozislmi  yo ‘lg a 
qo'yishgan  (K arter,  1955).  Shunga  q ara m ay ,  XV  asrda  alifbo  h arflarin i 
chop  etishning  ixtiro  qilinishi  m atbaachilik  tarixidagi  asosiy  taraq q iy o tg a 
tu rtk i bergan  o m il  b o ld i.
K itob  c h o p   etish  bobidagi  ixtirosi  q an c h a lik   katta  aham iyatga  e g a  
ekanligini  d a s ta w a l  nem is  kashfiyotchisi  G u ten b e rg n in g   o ‘zi  ham   ta s a w u r  
qilm agan  edi.  U   yaratgan  uskunasini  m axfiy  tutishga,  u n d a  c h o p
www.ziyouz.com kutubxonasi

---