‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

G ellev  shahri  savdogarlari  o ‘z  xabar  tashuvchilari  yordam ida  Lindau, 
Ravensburg,  U lm ,  N y u rn b e rg   shaharlari  orasida  doim iy  p ochta  aloqasini 
yo'lga  q o ‘ydilar.  K e y in c h a lik   aloqaning  bu  tu n   Lion  va  Fransiyaning 
boshqa  shaharlari,  sh u n in g d e k ,  N iderlandiya  va  Italiyaga  h am   yoyildi. 
V enesiyadan  N y u rn b e rg g a  yuborilgan  axborot  20  k unda  yetib  b o rar  edi. 
X abarchilar  faoliyati  p o c h ta   aloqalari  davlat  to m o n id a n   m onopoliyalash- 
tirilgunga  q ad a r  d a v o m   etd i.  S hu  o ‘rinda  ta ’kidlash  kerakki,  hukum atning 
m arkazlashtirilishi  va  p o c h ta   aloqalarini  davlat  o ‘z   nazoratiga  olishi,  u m u - 
m a n ,  ju rnalistika  ta ra q q iy o tig a  m a ’lum   darajada  salbiy  ta ’sir  ko'rsatgani 
shubhasiz.
Q o ly o z m a   ax b o ro t  varaqalari  XV—XVI  asrlarda  Yevropadagi  deyarli 
b arc h a  davlatlar  h u d u d id a   am ald a  b o iib   keldi.  B iroq  ular,  birinchi 
navbatda,  nem islar  va  g o lla n d la r  nom i  bilan  b o g ‘liq.  G erm aniyada  bunday 
varaqalar  Angliya  va  F ransiyadagiga  nisbatan  erta ro q   paydo  b o id i.  Xuddi 
shuningdek,  bu  e rd a   hozirgi  zam onaviy  o ‘quvchi  (gazetxon)  tasaw uridagi 
bosm a  uskuna  y o rd a m id a   m u n tazam   (kundalik  yoki  haftalik)  chiqarib 
turiladigan  dastlabki  g a z e ta la r  ham   dunyo  yuzini  k o ‘rdi.
A m m o  ju rn a listik a  
taraqqiyotining 
m u h im  
bosqichlari 
orasida 
axborotni  yig‘ish,  ta rq a tish   va  ch o p   etish,  uskuna  vositasida  ko ‘paytirish  — 
hall  tashkiiiy-bezak  b e rish   bosqichi  edi,  xolos.  G az eta n in g   bugungi  kundagi 
ko ‘rinishi  an c h a  key in   yuzag a  keldi.  U ning  bosh lan g 'ich   shakllari  bo'lgan 
« uchar  varaqalar»  q a riy b   b ir  asr  m obaynida  o ‘z  qiyofasini  o ‘zgartirib 
borishi  natijasida  d astla b k i  gazetalar  hosil  b o id i.  B unda  xaridorlar  yoki 
xabarchilarning  em as,  balki  ziyolilarning  xizm ati asosiy aham iyat  kasb  etdi.
A na  sh unday  k ish ilard an   biri  avstriyalik  M ixail  fon  Aynsing  edi.  U 
c h o p   etish  uskunasi  va  s o 'z d a n   m a ’rifat  tarqatish  m aqsadida  foydalandi. 
Aynsing  dastlab  m a s h h u r  K yoln  s ’ezdi  m uzokaralaridagi  eng  mojaroli 
vaziyatlar xususida  b a h s  yuritu v ch i  va  o ‘quvchilar  q o ‘liga  q o ‘lyozm a  varaqa 
shaklida  yetib  b o rad ig a n   b arc h a  axborot  lavhalarini  yig‘adi.  S o‘ngra 
m azkur  ishning  m a q sa d -m o h iy a ti  va  tarixiy  taraqqiyot  y o 'lin i  o 'zin in g   bir 
q a to r  m aqolalarida  aks  e ttira d i  ham da  pirovardida  ulam ing  barchasini 
«R elatio  H istorica»  (K y o ln   *s’ezdidagi  m ojarolar) 
n o m i  bilan  bir  risola 
holiga  keltiradi.  R iso la  K y o ln   bosm axonasida  bosilib,  Frankfurt  yarm ar- 
kalarida  sotiladi.  M a z k u r  t o ‘plam   m avzusining  dolzarbligi  ham da  ifoda 
uslubining  aniq  va  tu sh u n a rlilig i  bilan  katta  sh u h ra t  qozonadi.  Bu 
m uvaffaqiyat,  a lb a tta ,  A ynsingni  befarq  qoldirm aydi  va  u   jum alistik  fao- 
liyatini  davom   ettirad i.
E ndi  u   faqat  K y o ln   yig‘in lari  bilan  chegaralanm asdan,  o ‘z   asarlarida 
b oshqa  siyosiy  h o d isa la rn i  h a m   yorita  boshlaydi.  B uning  natijasi  o ‘iaroq 
1588-yüda  bosilib  c h iq q a n   risolasi  uzluksiz  siyosiy  voqealar  hisobotini 
q am ra b   oladi.  U   a y n i  savdo  yarm arkalari  boshlanishi  arafasida  dunyo 
yu zin i  ko‘rgani  u c h u n   u n in g   «Hisobotlari*  («R elatio»)  «Yarmarka  axbo- 
roti»  degan  lkkinchi  n o m g a   h a m   ega  b o ‘Idi.  «Relatio»?am ing  chiqish 
davriyligidagi  an iq lik   h a m d a   ijtimoiy-siyosiy  m a zm u n   ularni  gazetalarga 
n ih o y a td a  yaqin  keltird i.  A ynsingning  ko'plab  davom chilari  paydo  b o id i 
va  «Y arm arka  h isobotlari*  d eyarli  butun  G erm an iy a  b o ‘ylab  tarqaladigan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

nashrga  aylandi.  Shunday  bosm axona  egalari  sirasiga  ru h o n iy   K onrad 
L autenbax  (taxallusi  Y akobus  F ran k u s)  va  M aurerlarni  h am   kiritish  m um - 
kin.
XVI—XVII  asrlarda  q o 'ly o zm a  gazetalardan  ta sh q ari  k o ‘p  jihatlari 
bilan  birinchi  gazetalarni  yodga  soladigan,  o ‘lch am i  u n ch a lik   katta 
b o 'lm a g an   bosm a  risolalar:  «yangiliklar  kitoblari*,  b o sm a  pam fletlar, 
«axborot  varaqalari*,  «relatsiyalar*  ham da  «yangiliklar  balladalari»  keng 
ch o p   etila  boshladi.  N afaqat  m am lakat  hududida,  balki  xorijda  ro ‘y  bergan 
tu rii-tu m a n   hodisalarni  tezk o r  ravishda  aks  ettiradigan  b u   risolalar  ilk 
gazetalarga  qanchalik  yaqin  va  o ‘xshash  boMmasin,  quyidagi  u c h   asosiy 
xususiyatlariga  k o 'ra  ulardan  farq  h a m   qilar edi:
1)  bu  xildagi  bosm a  m ahsulotlar,  odatda,  birgina  voqeaga  bag‘ish- 
langan boMardi;
2)  ular  m untazam likka  ega  em as edi;
3)  asosiy e ’tib o r bezak  berishga  qaratilardi.
«Yangiliklar  to ‘plamlari*  b irin c h i  gazetalar  paydo  b o ‘Iishi  bilan  tezda 
y o ‘qolib  ketm ay,  hatto  XVII  asr  davom ida  ham   tarqalib  tu rd i.
3-fasl.
  Ilk  g azetalarning  k o ‘rinishi
XVI  asr  um um an  Yevropa  m am lakatlari  aholisining  siyosiy  faoliyati 
asta-sekin,  lekin  m untazam   o ‘sishi  bilan  îavsiflanadi.  S h u n d ay   b o ‘lsa-da, 
a s r  boshida  diniy adabiyotlar:  ib o d a t  yo ‘riqlari,  p salom ,  psaltir,  ta labnom a 
va  shu  kabilar  eng  xaridorgir  bosm a  m ahsulotligicha  qolaverdi.  Bir 
vaqtning  o ‘zida  qadim gi  greklar,  rim liklar  va  o 'rta   asm in g   m u m to z   vakil- 
lari-olim lar,  davlat  arboblari,  tarixchi  va  yozuvchilarning  kitoblari  te z-tez 
n a sh r etib  turilardi.
1516-yili  G enuya  (Italiya)da  «Agostino  Ju stian n in g   psaltiri*  kitobi 
bosm adan  chiqdi.  U   qadimgi  lo ‘li,  qadim gi  yahudiy,  q adim gi  yun o n ,  lotin, 
arab  va  xaldey  tillarida  nashr etilgan birinchi  kitob  edi.
Y uqorida  ta ’kidlaganim izdek,  Bazel,  Parij,  Syurix,  Strasburg,  M ayns, 
B am berg,  Erfurt,  Breslau,  Leypsig,  D rezden,  Augsbui-g,  N y u m b erg   kabi 
shaharlarda  bosib  chiqarilgan  « uchar  varaqalar*  d a v m in g   te zk o r  xroni- 
kasiga aylandi.
R us  olimasi  Viktoriya  U chen o v an in g   yozishicha,  u c h a r  varaqalar 
savodsizlarga  o ‘qib berilar,  odam larga  tarqatilar  edi,  k eyinchalik  esa bozo r- 
larda  sotila boshladi.
M illiy  adabiyotda  b u   hodisa  «Reform atsiya  jurnalistikasi*  deb  ataladi. 
B unday  zam onaviy  yangiliklar  xizm atining  dolzarblik,  om m aviylik,  k o ‘p - 
nusxalilik  kabi  belgilarining 
kurtak  ota  boshlagani 
yaqqol  ko'zga 
tashlanadi.  Faqat  tezkorlik  bilan ,  sifatli  ishlash  talabga  to ‘liq  javob  berm as 
edi.  O lim a  vaqtli  m atbuot  xalq  q o ‘zg‘olonlarining  larzalari  ostida  tashkil 
topib,  XVI  asrda  G erm aniyada  b o 'lib   o 'tg an   D eh q o n la r  uru sh i  olovining 
taflida  toblandi,  degan  xulosaga  k eladi1.
1 Учюнова B.B..  Беседы о журналистики.  М.:  «Мысль*,  37-с.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---