c h e td a n keltirilgan k ito b la r senzura qilinishi q a t’iy belgilab quyildi. Shunga
b in o a n , yuridik y o ‘nalish d ag i kitoblar oliy sud m ah k am asi, siyosiy m az-
m u n d ag i kitoblar d av lat kotiblari, qolgan adab iy o tlar esa K enterberiy
arxiepiskopi va L o n d o n episkoplari ixtiyoriga berilib, ular ko‘rigidan
o ‘tkazilardi. Q o ‘ly o z m alar senzuraga ikki nusxada ta q d im etilib, ingliz
cherkovi, davlat va h u k u m a t m anfaatlariga h am da m illiy qadriyatlarga zid
kelm agan k ito biarnigina n a s h r etishga ijozat berilardi. N a sh rd an chiqqan
h a r q an d ay kitob sh u v aq tn in g o ‘zidayoq M a tb aa ch ilar kom paniyasining
r o ‘yxatlar kitobida q ayd e tilib , u yerda m atbaachi n o sh ir va m uallifning
n o m la ri k o ‘rsatilardi.
B osm axonalarni esa, aw alg id ek , L ondon, O ksford, Kem brij kabi
sh a h arlard an ta sh q arid a ta sh k il etish m um kin em asdi; qolaversa, ulam ing
so n i hatto ushbu sh a h a rla rd a ham qat’iy chegaralab q o ‘yilgandi. M at-
baachilik sohasi b ilan sh u g ‘u llanuvchilar m a’lum talablarga javob berishlari
va h a r b ir m asalada ru h o n iy la r ham da oliy kom issiya a ’zolarining ruxsatini
olishlari kerak edi.
X orijiy nashrlar bojxonalarda ushlanib, qattiq
tekshiruvdan o ‘tk azilardi.
K arl I to m o n id a n parlam entsiz, Y ulduzlar palatasi va favqulodda
sudlarning shafqatsiz ta d b irlari'y o rd a m id a am alga oshirilgan o ‘n b ir yillik
bo sh q am v davrida s h o tla n d qo'zg 'o lo n i, U zoq p arla m en t, o zaro ichki
u rush h am da «sotqinligi v a ichki urushni keltirib chiqarganligi uchun*
qirolni qatl etish voqealari bo ‘lib o ‘tdi. Karl I hayotligi davridayoq, 1641-yilda
U zo q parlam ent Y u ld u z la r palatasini tugatdi, sh u bilan birga uning
m atb u o t ishlari b o ‘y ic h a chiqargan barcha k o ‘rsatm alari h a m bekor qilindi.
Lekin m atb u o t erk in lig i uzoqqa cho'zilm adi. Ikkala palataning 1643-
yil 14-iyundagi q aro rig a k o 'ra , «din va h ukum atni y an a d a ulug‘lash»ni
k o ‘zlab sen zu rad an o ’tk a zilm ag a n va M atbaachilar kom paniyasining ro ‘y-
x atlar kitobida q ayd etilm a g an ko‘plab kitoblar ch iq ib ketdi. Shundan
keyin kitoblam i o ld in d a n se n zu ra ruxsatini olm asdan va «eski odatlarga
k o ‘ra* K om pan iy an in g r o ‘yxatlar kitobida qayddan o 'tk az m asd an turib
ch o p etish yana ta q iq la n d i.
.
B undan ta sh q ari,
Kom paniya agentlari va parlam en tn in g ba zi
a ’zolariga «ruxsat e tilm a g a n joylarda o'rnatilgan b o sm a dastgohlarni gohi-
goh id a obdan te k sh irib chiqish* ixtiyori beriladi. Ayg‘oqchilarga bosm a
dastgohlarni,
u la rn in g egalarini, taqiqlangan
k itoblarni ch o p etgan
m ualliflar va u m u m a n , b u n d a y ishga aloqador b arc h a shaxslam i qam oqqa
olish huquqi berildi. B e k o r qilingan qonunlarga qaytilishiga parlam entdagi
partiyalarning tu rli m a sla k d a ekanliklari sabab b o ‘ldi. R espublika e Ion
qilinishini xalq h o k im iy ati va e ’tiqod erkinligi ta ra fd o ri bo ‘lgan inde-
p en d e n tla r partiyasi y o q la b chiqadi. Lekin turli tarzd ag i cheklovlar va
asosan qattiq se n zu ra ta ra fd o rla ri b o ‘lgan presvitarianlar parlam entda ustun
kelishadi. Bunga m a s h h u r publitsist Jon M ilton o ‘zining «A reopagetika»1
1
Мильтон Д. О свободе печати. Речь к английскому парламенту.
(Ареопагстика). М.: 1907. «История печати. Акгалошя* китобида. М.: «Аспект
Пресс*. 2001, 9-64-с.
www.ziyouz.com kutubxonasi
asari bilan keskin qarshi chiqadi. Bu haqda keyingi boblarda alohida
. to'xtalam iz.
Angliyada Karl II (1660—1685) va Iakov (1685—1888) S tyuart hukm -
ronlik qilgan davrlar p u ritan tartiblari va o ‘zaro ichki urushlarga qarshi
h arakatlar bilan xarakterlanadi. U rushlardan ch a rc h a g a n b u tu n aholi
tinchlikni qo'm sayotgan edi. Taxtga qaytgan S ty u artla r bundan ustalik
bilan foydalanishdi. M atbuot haqidagi q o n u n ch ilik sohasida ulam ing
siyosati eski usulga, ya’ni, 1662-yilda lord K larend to m o n id a n o ‘tkazi!gan
U ch yUlik ruxsat haqidagi Aktga («Licensing A ct»; m atb u o t tarixiga oid
zam onaviy adabiyotlarda k o 'p in ch a «Litsenziya haqidagi akt» deb ham
yuritiladt) qaytishdan iborat edi. U shbu hujjat 1637-yilgi dekretni deyarli
qayta tikladi. Unga m uvofiq, b undan keyin b o sm a x o n alam i faqat L ondon,
O ksford, Kem bridj va Y ork shaharlarida ochishga ruxsat berildi. 20 dan
ortiq bosm axonani ochishga ijozat bo'lm adi. U la m in g egalaridan garov
talab qilindi.
H ar bir chop etilgan asarda senzor ko'rsatm asiga ko‘ra, m atbaa va
muallifning ismi sharifini yozish shart qilib quyildi. T arixiy va siyosiy
kitoblam i senzura qilish stats (davlat) kotibiga top sh irild i, L ondon va
K enterberiy episkoplari zim m asiga diniy, tibbiy va falsafiy asarlarni ko‘rib
chiqish
yuklatiidi.
Z ararli deb topilgan asarlam in g
m ualliflari va
noshirlarini ta ’qib qilish va shafqatsiz qatl etishlar q ay ta jonlanadi.
N osliirlik jinoyati u ch u n ayovsiz jazolash Yvilduzlar palatasi uchun
xarakterli xususiyat edi. M asalan, 1632-yilda m a sh h u r presvitarian cher-
kovining a ’zosi Prayn saroy teatrini (keyingi ikki yil d avom ida te a tr haqida
40 000 ga yaqin kitob nashr ettirilgan va qirolich an in g o ‘zi sahnada rol
o ‘ynagan) qattiq tan q id qilgani u chun 5000 funt sterling jarim a solinib,
qattiq tartibdagi q am oq jazosiga hukm etildi. B u n d a n tashqari, u
universitet diplom idan m ahrum qilinadi h am d a ikki q u lo g 'i kesilgan va
peshonasiga qizdirib tam g ‘a bosilgan holda y o g 'o ch u stu n g a bog‘lab q o ‘yi-
ladi. Besh yil o 'tg ach , dinni tanqid qilgani u chun u y a n a yog‘och ustunga
bog'lashga va qam oq jazosiga hukm etiladi. Bu safar ikki qulog‘ini kesish
✓ jazosi ikki yuziga ta m g 'a bosish bilan alm ashtiriladi. O ra d a n uch yil o ‘tib
cherkov boshqaruviga qarshi chiqqan Bastvik va B y o rto n la r bundan ham
qattiq jazoga loyiq deb topiladiiar.
N oshirlik jinoyatlari u chun shafqatsiz jazolashlar, ayniqsa, Karl II
zam onida va senzor h am da dastlabki ingliz «Siyosiy m erkuriy» gazetasining
xo'jayini sifatida faoliyat yuritgan Lastranj davrida avj nuqtasiga chiqdi.
S hunga qaram asdan, birinchi ingliz gazetalarining p aydo b o iis h i ayni shu
davrga to ‘g ‘ri keldi.
G az eta xizm atidan hukum at m anfaati yo 'lid a foydalanishga dastlabki
o ‘rinishlar Yelizaveta davridan boshlangan.
1588-yilda
Ispaniyaning
yengilm as dengiz floti Angliya qirg'oqlariga yaqinlashgach, o 'sh a paytdagi
b irinchi vazir Burley davlat ishlari haqidagi h ar xil m ish-m ishlarga barham
berish m aqsadida m am lakatning turli burchaklariga hukum at xabarno-
m alarini tarqatishni buyuradi. M a n a shu x a tti-h a ra k a t rasm iy «Angliya
m erkuriy* gazetasining dunyoga kelishiga asos b o i i b xizm at qilgan. Shax-
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |