sharhlashni taqiqlash haqida» buyruq chiqarilgan bo‘lsa-da, erkinlik alla-
qachon havoda kezib yurardi. Inqilobgacha amal qilgan matbuot qonun-
chiligi haqida fikr yuritishdan oldin mutlaq islohot davrini esdan chiqar-
maslik kerak. U ndan keyin reaksion katolitsizmning kuchayishi o ‘rta asr-
lardagi monarxiya qatlam ini absolutizmga olib keldi. Qachonlardir davlat
hokim iyatini qirol bilan baham ko‘rib kelgan ushbu qatlam vakillarj o ‘z
mavqelarini yo'qota boshlagan edi. Ular oxirgi marta 1614-yilda o ‘z yig‘in-
larini o ‘tkazib, shundan keyin 175-yil davomida to ‘planmadi!ar. Doimiy
arm iyaga suyangan davlat hokim iyati bu qatlamning mavqeyini yo‘qqa
cliiqara bordi. Mahalliy boshqaruv markaz buyrug‘iga bo'ysunadigan huku-
m at mulozimlarining qo'liga o ‘ta boshlagan, ular esa o ‘zlari harakat
qilayotgan joylaming m anfaatlarini unutishgan edi.
Qirol hukumati kuchaygan sari lining matbuotga munosabati shaf-
qatsiz tus ola bordi. Shu bilan birga, hukmdorlar qirol hokimiyatining
ilohiy kelib chiqishi haqida iezuitlar ilgari surgan ta’limotdan ham unumli
foydalanishardi. Bu nazariyaga ko‘ra, qirollar xalqni eng Oliy Zot irodasiga
binoan boshqaradilar va xalq oldida javobgar emaslar. 1757-yildagi
Deklaratsiyada «dinga nisbatan hujumga yoki aqlni qarshi qo‘yishga, qirol
hukum atini haqorat qilishga va davlat tartibini buzishga chorlaydigan
m ateriallar yozgan yoki chop etgan» har bir kimsa o'lim jazosiga tortiladi,
deb belgilab quyildi.
Dyuponning ina’iumotiga qaraganda, 1660-yildan 1756-yilgacha 869
muallif, matbaachi, kitob sotuvchi va gazetachi Bastiliya qamoqxonasida
yotib chiqqan. Rokenning guvohlik berishicha, 1715-yildan to 1789-yil-
gacha Davlat kengashi, parlam ent, Parij sudi va Katta kengash tomonidan
m uhokam a qiiingan 850 ga yaqin turli nashrlar yo‘q qilingan yoki taqiq-
langan. Bulardan tashqari, m atbaa nashrlari mhoniylar sudi va mahalliy
fuqarolar tribunalining senzurasi tom onidan ham turli tazyiqlarga uchra-
gan. Lekin ushbu hujum lar halokatga yuz tutgan absolutizmning oxirgi
chiranishlari edi.. Chunki ushbu eski tartiblarni 1789-yilgi Buyuk inqilob
ag'darib tashladi.
Bu davrda m ashhur m atbaachi Iogann Karolus 1609-yilda Germ a-
niyada birinchi marta dunyo yuzlni ko'rgan ikki gazetadan biri - «Re-
latsion»ni nashr eta boshladi. Ikkinchi gazeta «Avizo* (E ’lonlar) deb
atalib, Volfenbyuttelda chop etildi. XVII asming 30-yillari oxiriga kelib
30 ga yaqin gazeta nashr etilgan b o is a , XVIII asr boshida bu raqam 200
d an oshib ketdi. Ushbu nashrlarning ko'pchiligi aloqa idoralari tomonidan
chop etilardi. 0 ‘sha vaqtdagi nashrlarning adadi 350 dan 400 nusxagacha
b o ‘lib, Hamburgda chiqadigan haftalik «Pedant» va «Frankfurten jurnaU
esa 1, 5 ming nusxa adadga ega edi.
Birinchi kundalik gazeta b o ‘lgan «Leypsiger saytung* («Leypsig gaze-
tasi*) 1661-yildan chiqa boshladi. Kundalik nashrlar asosan Germaniya
siyosiy hayotini aks ettirardi, shu bilan birga ko‘ngilochar nashrlar («Say-
tung oust und nuts»-Xursandchilik va rohat uchun gazeta) ham chiqib
turdi. 1712-yilda H am burgda tashkil etilgan «Firqasiz Hamburg muxb'iri*
gazetasi bir necha o ‘n yillar davom ida o ‘z muxlislarini topib keldi. Mazkur
www.ziyouz.com kutubxonasi
gazetalarda asosan e'Ionlar va iqtisodiy xabarlar bosi!ardi. Ba’zi gazetalar
imperatorntng farmoiji bilan tashkil etiigan. Masalan, 1763-yilda «Impe
rator aloqa-idora gazetasi* shu tarzda paydo bo‘lib, 1795-yilda u «Kyoln
gazetasi» deb o ‘zgartirildi.
XVII
asrdan Germaniyada, asosan Mayn daryosi b o ‘yidagi Frank-
furtda jurnallar nashr etiia boshladi. «Akta publika» (1621), «Teatrum
ayropeum* (1634—1635), «Diarium ayropeum» (1659—1681) kabi nashrlar
hozirgi tarixiy-siyosiy jurnallarnmg ajdodlari edi. XVII asrda ixtisoslashgan
adabiy va ilmiy-ommabop nashrlarning asosi shakllana boshladi. 1641—
1649-yillarda Nyumbergda «Frauensimmer geshprexsshpile» (Ayollar xo-
nasi — suhbatlar o'yini) nomli xotin-qizlar jum ali nashr etiia boshlagan,
Hamburgda esa 1663- yilda «M onats geshprexe» (Oylik suhbatlar) jum ali
tashkil etildi. XVII asr oxiriga kelib ikkita ilmiy jum al-«Akta eroditorum*
(1682-yilda lotin tilida) va «Monats geshprexe» (1688-yilda ne^mis ttlida)
jurnallarining nashri yo‘lga qo‘yildi.
Xbob. XVII ASR INGLIZ IN Q IL O B I PU B L IT SIST IK A Sl
1-fasl. Mamlakatdagi siyosiy vaziyat va jum alistika
XVII
asrga kelib zamonaviy ingliz jamiyati va davlati shakllana
boshladi, Angliyaning dunyodagi mavqeyi o ‘zgardi. M asalan, tadqiqotchi
Xilli 1603—1714-yillardagi Angliyani keskin farqlar m am lakati, deb
ta ’riflaydi.
1603-yildagi Angliya
Yevropaning ikkinchi
darajali bLr
mamlakati edi, 1714-yilgi Buyuk Britaniya esa iqtisodiy va harbiy kuch
jihatidan dunyoning qudratli davlatiga aylandi. Bundan tashqari, 1603-
yilda Angliyaning butun aholisi ingliz davlat cherkovining rasmiy qavmlari
hisoblangan bo‘lsa, 1714-yilga kelib davlatda vijdon erkinligi prinsipi qaror
topdi, jamiyatda mutaassiblik bilan birga ratsionalizm, deizm va hatto
ateizm kabi oqimlar yoyildi. 1603-yildagi Angliyada qirolga xoinlikda
ayblanganlar qiynoqlarga solinardi. 1714-yilga kelganda esa tanqid qilish
huquqi qonun bilan himoyalanadigan bo‘ldi.
1640-yilga qadar qirol «Xudoning amriga ko‘ra» hukm ronlik qilardi va
cherkovning desyatina-ushr solig'ini «xudo bergan huquqqa» asosan
yig‘ishardi. XVII asr oxiriga kelib pariament mustaqil bo 'ld i, diniy
afsonalar o ‘m ini siyosiy falsafa va demokratik tartibotlar egalladi.
XVII
asrdagi o '^ a rish la r iqtisodiyot, din, ijtimoiy fikr bobidagi siyosiy
to'ntarish yoki inqilobdan ko‘ra ulkanroq voqea bo'lib, hayotning barcha
sohalariga daxl qildi. Bu yerda tam addunning ikki xil konsepsiyasi to ‘qnash
keldi. Ulardan biri fransuz absolutizmini gavdalantirsa, ikkinchisi ispan
davlatiga qarshi chiquvchi Niderlandiya respublikasini ifodalardi. Butun asr
mobaynida davom etgan bunday keskin farqlar ingliz buijua inqilobi ta ’siri
ostida yuz bergan voqealarning jadal rivoji va almashuvi bilan izohlanardi.
Bu inqilobning rivojlanish tarixidan ba’zi misollarni keltiramiz.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |