‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

U la r  o ‘z   sahifalarida  m an-m anlikka  berilish,  dabdababozlik  va  ko  n- 
gilxushükka  moyillik  singari  insoniy  zaifliklami,  m a d a n i^ s iz l^   adash 
turli  ko‘chalarga  kirib  qolish  va  turli  xatolarga  yo 
1
  qo  yish  kabi  kam 
chiliklam i fosh etishardi.  B unday jum allam i  Germ am yam ng deyarli barcha
hududlarida uchratish  m um kin  edi.
Turli  tanaffuslar  bilan  butun  XVIII  asr  davomida  chiqib  turgan 
Syurixning  «Die  discourse  d e r  m ahlem *  (
1
721-1723),  Hamburgmng  «Der 
Patriot*  (1724-1726),  Leypsigning  «Die  v^ n u n f t > g e n M t e n n c »   (1725 
1 7 2 6 \  Venaning  «Der  M a n n   ohne  Vorurteil*  (1765 
176
7).  Ber mning 
«Berlinische  Monatsschrift*  (1783-1811)  jum allan
ning eng yorqin  nam unalari  b o ‘ldi.  Ushbu 
j u m
a l l a m
i n g  
ko  pchiligi  atrofida
o ‘z  zamonasining  taniqli  yozuvchilari  birlashuvidan  turli  yodiy  to garakl 
va  muayyan yo‘nalishdagi  adabiy  maktablar vujudga  ke di. 
.
«Axloqiy  haftaliklam iing  m a ’naviy  hayotm  yaxslulash  borasidagi  dadil 
chiaishlari  nemis  jurnalistikasini  sifat  jihatdan  yangi  bosqichga  ko tardi. 
Ijtimoiy-ijodty  faoliyatning  m azkur  sohasi  oilaviy  mojarolar  va  axloqiy 
m asalalar  kabi  to r  doiradagi  mavzular  qobig'mi  yonb  chiqib,  dunyo 
tam adduni  yutuqlariga  m urojaat  qildi.  Jam oatchihknm g  qiziqishiU»  on 
adabivotiea  birinchi  navbatda,  fransuz  va  mgliz  adabiyotiga  qaratildi. 
Ispan  ham da  Sharq  xalqlari  adabiyotini o ‘rganishga  ham   e tibor  kuc*>fydi- 
M am lakat  shimolida  fransuz  adabiyotining  ixlosmandlan  ko proq  bo  lsa,
janubda  ingliz adabiyotining  ishqibozlari talaygma edi. 
rw c h e d
Fransuz  yozuvchilarining  muxlislari  leypsighk  professor  Gotshed 
atrofida  uyushdilar,  ingliz  adabiyotining  shinavandalan  esa  professor 
Ä
  Ä
g »   o 'tib d is h d i.  Natijada,
aarehi  ikki  oqim  paydo  b o ‘!di.  Buning  hosilasi  o  laroq  1741 
bäte 
m unozara  xarakteridagi  ikki  ju m al  tashkil  topdL  G otshedj  ^ a r i i g i d a g .  
auruh  Levpsigda  «Belustigungen  des  Verstandes  und  Witzes*,  bodm er 
tarafdorlari esa  Syurixda  «Sammlung  krittischer  Schriften  zur Verbesserung 
des  Urteils  und  des Witzes» jurnallarini chop etishdi.
Adabiy-ommabop  ju m allardan  tashqari,  sekinük  bilan  bo  Isa-da, 
S i y o s i  
i m a l S i k a   ham   rivoj.anib  bordi.  Agar  X V II:  a m u , .  b m n d u  
varm ida  mamlakatda  fransuz  m a’rifatparvarhk  adabiyoti  va  dunyo 
adabiyotiga  qiziqish  ustunlik  qilgan  bo‘lsa, 
1770
-yildan  keyin  badny 
iumalistikadan  siyosiy  jum alistikaga  o ‘tish  jarayoni  boshlandi.  Bunga 
ko'proq  Shimoliy  Amerika  xalqlarining  ozodlik  uchun  kurashi,  fransuz
veym arda  dastlab  adabiy  nashr  sifatida  tashkil  etll^ 1t* 
«Deutscher  Merkur*  jurnali  tez  orada  siyosiy  tus  oldi  I^
I®bnir® 
2
‘ovalari  haqidagi  m ateriallari  bilan  u  qisqa  vaqt  ichida  o  quvchilar 
e ’tiborini  qozom f oldi.  Shuningdek,  1770-1780-yillar  orahg  .da  ommavi 
o ‘quvchiga  mo'ljallangan  «D eutsche  Chronik*,  «Shronologen*,  «Di*;  grane 
UnRehener*  va  «Hyperboreische  Briefe* jum allan  eng  ommaviy  nashrlarga 
aylandi.  Biroq  m am lakatda  matbuotga,  eng  aw alo,  siyosiy  Jul nal!St^
 
nisbatan  tazyiq  boshlangach,  ko‘pgina jurnallar  katta  qiymchihklarga  duch 
S
  aksariyati  esa  yopib  qo'yildi.  1777-yili  «Deutscher  Chronik* jurnah-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ning  bosh  muharriri  turkum  maqolalari  uchun  Vyurtemberg  gersogi  Karl 
g‘azabiga  uchrab,  umrining  o ‘n  yilini  Gogenasperg  qal’asining  sovuq 
panjaralari ortida  o'tkazdi.
Xulosa  qilib  aylish  mumkinki,  XVIII  asr G erm aniya  m atbuoti  tarixida 
adabiy,  ilmiy-ommabop  va  ijtimoiy-siyosiy jurnalistikaning  uyg‘onish  davri 
bo‘ldi.  Jumalistika  katta  qiyinchiliklar,  quvg'in  va  siquvlar  sharoitida  ham 
rivojlaiiishdan  to ‘xtamadi.  U  o ‘z  o ‘quvchilarini  qoiiiqtiradigan  shakllami 
topishga  intilarkan,  erkinlik  uchun  kurashdan toymadi.
Fransiya.  XVIII  asr  boshiga  kelib  mamlakatda  matbuotga  oid  keng 
qoiam dagi  avtoritar  qonunchilik  shakllanib  ulgurgan  edi.  Lyudovik  XIV 
zam onida  (1643—1715)  m atbuotni  nazorat  qilish  borasida  boshlangan 
siyosat  Lyudovik  XV  (1715-1774)  davrida o'zining  eng  yuqori  cho'qqisiga 
chiqdi. 
0
‘nlab  maxsus  qonunlar,  farmon,  reglament  va  ko'rsatm alar  qabul 
qilinib,  matbuot  va  matbaachilik  faoliyati  qattiq  nazorat  ostiga  olindi. 
Bosma  so‘z  ustidan  nazorat  shu  darajaga  borib  etdiki,  hatto  1723-yil 
28-fevralda  Fransiyada  birinchi  m arta  senzura  kodeksi  —  «Reglement  pour 
la  Librarie  et  rimprimerie  de  Paris»  qabul  qilindi.  M azkur  kodeksning 
ta ’sir  doirasi  dastlab  Parij  shahri  hududini  qam rab  oigan  bo‘lsa,  o ‘sha 
yilning  mart  oyidan  e ’tiboran  umummilliy  qonun  aham iyatini  kasb  etib, 
butun  mamlakatda  amal qila boshladi.
Kitob  va  gazeta  chiqarishdan  tortib  ulam ing  savdosi  va  hatto 
matbaachilikda  qanday  harflaming  qo'llanilishigacha  b o ‘lgan  tkir-chikirlar 
123-moddadan  iborat  ushbu  qonunga  asosan  muvofiqlashtirilar  edi.  Unga 
ko‘ra,  barcha  nashriyotlar  universitetlar  hududida  joylashib,  matbaa 
korporatsiyalari  tasarrufida  b o iish i  lozim  edi.  Yakshanba  ham da  bayram 
kunlari  har  qanday  bosmaxonaning  ishlashi  va  bosm a  mahsulotlarning 
tarqatilishi  mutlaqo  taqiqlab  qo'yildi.  Nashriyot  va  bosmaxonalaming 
barcha  ishchilari  (ulaming  soni  ham  qonunan  chegaralangan  edi),  kitob 
savdogarlari  va  gazeta  tarqatuvchilarning  ismi  va  yashash  manzili  mahalliy 
polislyada  ro‘yxatdan  o ‘tkazilishi  shartligi  q a t’iy  belgilandi.  Bundan 
tashqari,  bosmaxona  va  nashriyotlar  ishi  har  uch  oyda  bir  marta 
qirollikmng  bosma  ishlari  bo‘yicha  maxsus  xizmati  —  Sindik  tomonidan 
taftish  qilinardi.  Suiiste’molchilikning  oldini  olish  maqsadida  Sindik 
a ’zolarining o ‘z mansablariga  h ar yili  qaytadan  saylanishlari joriy etildi.
Hammadan  ham  og‘iri  —  politsiya  leytenanti  va  senzom ing  ruxsatisiz 
birorta  kitob  yoki  bosma  mahsulot  chop  etilmas  edi.  Oddiy  bir  kitobni 
chiqarish  uchun  oylab  ijozat  kutishga  to ‘g‘ri  kelardi.  D in,  davlat  va 
qirolga,  ma’naviyatga  nisbatan  tanqidiy  ruhdagi  asarlar,  shaxsning  obro'si 
va  qadr-qimmatiga  putur  yetkazadigan  kitoblarning  c h o p   etilishi  hamda 
tarqatilishi 
qattiq  jazolashga 
sabab  bo‘lardi. 
H a r 
qanday  bosma 
mahsulotning  asl  dasxatlari  Sindikda  saqlash  uchun  topshirilar  va  ular 
o ‘zlarining bosma variantlari  bilan  to ia   mos  kelishi  lozim  edi.
Lyudovik  XV  matbaachilikni,  shu  jum ladan,  gazetalar  faoliyatini 
nazorat  qilish  borasida  faqatgina  senzura  kodeksi  va  boshqa  o'nlab  huquqiy 
hujjatlami  chiqarish  bilangina  kifoyalanib  qolmadi.  Bularning  bari  kamlik 
qilganday,  qirol  nashriyotlaming  eshiklari  ish  paytida  hech  qachon  yopib
www.ziyouz.com kutubxonasi

---