m atbuot o ‘quvchilam ing axborotga bo‘lgan ehtiyojlarini qondira olmasdi.
Bu esa hollandiyalik noshirlarga ju d a qo'l keldi. Ular Germ aniyada taqiqqa
uchragan m avzularni yoritishga katta e ’tibor bera boshlashdi. Ikki davlat
o'rtasida tuzilgan bitimga ko‘ra,
Hollandiya gazetalari G ennaniya
hududida erkin tarqatilardi. Bundan ulam ing noshirlari katta darom ad ola
boshladilar.
X V III asrda Hollandiya gazetalari Yevropa bo'ylab keng tarqal-
ganining yana bir sababi —.b u mamlakatdagi ko'pgina nashrlar xalqaro
diplom atiya tili bo‘lgan fransuz tilida chop etilardi. Shuning uchun ham
ulam i
Britaniya orollaridan tortib
Rossiyagacha b o lg an
hududda
diplom atlar, o ‘qimishli kishilar va ziyolilar keng mutolaa qilardilar.
G azetalar ko'pgina chet el m am lakatlarining hukumatlari bilan ham yaxshi
aloqalarni o ‘rnatganliklari tufayli axborotni «birinchi q oidan* olishardi.
1680-yiIda fransuz Jan Aleksandr de lya Font tom onidan asos solin-
gan «G azette de Leyde» ana shunday gazetalardan biri bo‘lib, ko'pgina
tadqiqotchilarning fikricha, uning eng gullagan davri 1738—1798-yillarga
to ‘g‘ri kelgan. Bu davrda gazetani o ‘sha paytdagi m ashhur m uharrirlar
boshqarishi bilan birga, unda o ‘ta m ohir uslubchilar ishlashgan. 1795-yil-
dan boshlab «Gazette de Leyde»ning kuchi «so‘na boshladi*. Hollandiya
Fransuz Respublikasining armiyasi tom onidan bosib olinishi oqibatida
davlat tepasiga kelgan yangi hukum at «Gazette de Leyde»ni taqiqlash
haqida dekret qabul qildi. 1798-yili gazeta faoliyati to ‘xtatildi.
1710-1792-yillarda chiqib turgan «Gazette de d ’Utrecht» gazetasi
ham om m aviylik bobida «Gazette de Leyde»dan qolishmasdi. N ashr 1745-
yili Prussiya qirolining Angliya tashqi ishlar vazirligiga qilgan m uro-
jaatnom asi — rasmiy bayonnom asini e’ion qildi. Shu paytgacha o'zaro
dushm anlarcha m unosabatda b o ‘lgan Angliya va Prussiya siyosiy muzo-
karalarga kirishdi. Ikki davlat o ‘rtasidagi munosabatlar iliqlashib, diplo-
matik aloqalar qayta tiklandi. G azeta Yevropa qit’asida biron-bir urush
holati yuzaga kelguday b o isa , Angliya Prussiya tom onini olishga qaror
qilgani haqidagi xabarni e ’ion qilishi katta shov-shuvga aylanib ketdi.
Shuningdek, Amsterdamda ch o p etilgan «Nouveau Journal Universel»
(1 6 8 8 -1 7 9 2 ), «Gazette de Amsterdam» (1690-1792) gazetalari Yevropada
ham katta siyosiy ta ’sir kuchiga ega edi. 1686-1782-yillar oralig‘ida
G aagada c h o p etilgan oylik «M ercure historique et politique» jum ali o ‘z
zam onasining ahamiyatli siyosiy nashrlaridan bo lib, butun Yevropa
diplom atiyasiga ta ’sir qilish qudratini namoyon etib turardi. Aytishlaricha,
«M ercure historique et politique» Yevropadagi har bir diplom atning stoli
ustida turuvchi qollanm aga aylangan.
Rossiya. Bu mamlakatda jurnalistika biz o ‘rgangan Yevropa davlatlari
ichida eng kech paydo b o lg a n . U ning taraqqiyoti ham boshqalarga qara-
ganda an ch a qiyinchilik bilan kechdi. Rus jumalistikasi ingliz, nemis yoki
holland jum alistikasiga o'xshab nisbatan erkin sharoitlarda rivojlangani
yo'q. U h ar doim hukum at va shaxsan podshohning nazorati ostida b o lib
kelgan. H atto, birinchi rus gazetasiga bevosita Pyotr I tashabbusi bilan asos
solindi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Um um ati, XVIII asr rus milliy jum alistikasim ng tug'ilish va oyoqqa
turish davri. sifatida tarixga kirdi. Pyotr I «Ведомостьи» gazet^sini c h o p
ettirguniga qadar Rus davlatida biron-bir davriy nashr yo‘q edi. Aslida, u
paytlarda mamlakatda gazeta chiqarishga sezilarli ehtiyoj ham boMmagan.
Aholining
ko‘pchilik qismi bcsavod
b o ‘lishi bilan birga,
Rossiya
madaniylashgan Yevropadan ancha ortda qolgan va yopiq mamlakat edi.
Shuning uchun ham G'arbiy Yevropada ro 'y berayotgan o'zgarishlar,
texnologik yangilikJar Rossiyada katta kechikishlar bilan o ‘z ifodasini
topardi. Bundan tashqari, ichki konservatizm ham mamlakatning rivoj-
lanishiga to ‘sqinlik qilar edi. Albatta, «Vedomosti» chiqquniga qadar xorijiy
gazetalar vaqti-vaqti bilan Rossiyaga kelib turgan. Lekin ular podshoh
saroyidan tashqariga chiqmasdi. Saroyda esa chet el gazetalaridagi ayrim
maqolalarni taijim a qilib, qo'lyozma tarzida ko'paytirish a n ’anasi am al
qilardi. Bunday taijimalar podshoh va uuing atrofidagi eng yaqin kishilarga
o ‘qishga berilardi.
Pyotr I hukum at tepasiga kelganidan keyin vaziyat ancha o ‘zgardi. U
yevropacha ruhdagi zamonaviy Rossiyani Ь аф о etishni o ‘z oldiga maqsad
qilib qo‘ydi. Tabiiyki, Yevropa an ’analarini olib kirmasdan turib m am la-
katni zamonaviylashtirishning iloji yo‘q edi. Podshoh misli ko‘rilmagan
islohotlarni boshlab yubordi. Ilk rus gazetasi ana shu davrning mevasi
sifatida tug‘ildi. 1702-yil 15-dekabrda Pyotr 1 «xorijiy va ichki hodisalar
haqida xabar beradigan» «Vedomosti*ni chiqarish haqidagi farmonga imzo
chekdi. Oradan bir kun o ‘tib, 17-dekabr kuni Moskvada gazetaning ilk
soni dunyo yuzini k o 'rd i1. Uning ikkinchi soni 27-dekabrda, uchinchisi esa
1703-yi! 2-yanvar kuni chiqqaniigi m a’lum. Lekin nashrning dastlabki ikki
soni saqlanmagan.
«Ведомости» gazetasida xabarlar xilma-xilligiga intilish bo'lsa-da,
aslida uning bosh vazifasi yangiliklardan xabardor qilish yoki mamlakatdagi
siyosiy qarashlam i shakllantirish em as, balki armiya faoliyatini qayta
tashkillashtirish, buyruq va farmonlar, turli yo'riqnom alar va ko‘rsatm a-
larni xalqqa yetkazish edi. Pyotr I gazetadan o ‘zining siyosatini amalga
oshirish va harbiy islohotlarni kuchaytirish maqsadida foydalandi. Buni
«BefloMocTbH»ning saqlanib qolgan nusxasi—1703-yil 2-yanvardagi bosma
soni ham tasdiqlaydi. 0 ‘shanda gazeta Moskva shahrida misdan quyilgan
400 ta yangi zambarak va boshqa o ‘qotar qurollar ishiab chiqilgani ham da
40 ming pud miqdoridagi mis zaxirasi yangi qurollam i ishiab chiqarish
uchun shay turgani haqidagi xabarni e ’lon qildi2.
Mazkur xabarda harbiy sir oshkor etilgan bo‘lsa-da, gazetani nashrga
tayyorlashda Pyotr I shaxsan o ‘zi qatnashgan va ushbu m a’lumot atayin
e’lon qilingan edi. Chunki Narva yaqinidagi jangda rus armiyasi shved-
lardan yirik m ag‘lubiyatga uchrab, og‘ir aitilleriyasidan maxrum bo‘lgandi.
Ushbu mag‘lubiyatning oqibatlari Rossiyani va ayniqsa, armiyani ruhan
1 История русской журналистики XVIII—XIX веков. Под ред. проф. А. В.
Западом. М.: «Высшая школа», 1966, 17-бет.
2 ОЧИ шапЬа,
18
»Ье
1
.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |