‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

bizning  inqilobimiz  bilan  Yevropadagi  boshqa  xalqlar  o ‘rtasida  g‘ov  paydo 
qildi.  Fitnachi  g'alam islar  johil  olomon  bilan  siyosiy  prinsiplar  asosida 
uzviy  bog lanishga  h arakat  qildilar.  Ular,  ayniqsa,  xalq  ishining  eng 
sobitqadam  him oyachilarini  badnom   qilishga  intildilar»1.
Vatanpaivarlarga  qarshi  muntazam  bo'hton  kampaniyasini  olib  borgan 
aksilinqilobiy  gazetalar  raqiblari  îxtiyoridagi  nashrlaiga  qaraganda  yaxshi 
moliyaviy  ahvolda  edilar.  Ulaming  yuksalishi  qariyb  monarxiya  qulagunga 
qadar  davora  etdi.  1789-yilning  iyulida  bunday  yo'nalishdagi  gayptafar  atigi 
uchta  bo'lsa,  yil  oxirida  ular  soni  24  taga  yetdi,  kelgusi  yili  yana  40  taga 
ko'paydi.  1791-yilda  16  ta   yangi  nashr  paydo  bo‘ldi.  Ulaming  o'quvchilar 
doirasi,  ayniqsa,  inqilobning  birinchi  yilida  ancha  keng  bo'kii.  Robesper  bu 
hodisaning  sababini  ifodalab  shunday  degan  edi:  «Tentak,  irodasi  sust  yoki 
beadab  odamlar  bor  joyda  bo‘hton  va  ig‘vo  osongina  o'ziga  muxlislar  topa 
oladi*2.
«Men  yer  yuzida  faqat  haqiqat  va  adolatgagina  ta ’zim   qilaman»,  deb 
yozgan  edi  Jan  Pol  M arat  o ‘z  gazetasi  sonlaridan  birida.  Gazetada 
tekshirib  ko'rilm agan  m ish-m ishlam ing  tarqatilishiga  Lustalo  ham  keskin 
qarshi  chiqdi.  U   sh u n d ay   yozdi:  «Ko‘pchilik  jum alistlar,  gazetxonlar 
orasida  go‘yo  biz  d u c h o r  bo‘Iayotgan  xavf-xatarlar  haqida  vahimali  mish- 
m ishlar  tarqatishayapti.  Biz  bu  mish-mishlar  haqida  komil  ishonch  bilan 
gapirishdan  a w al  to ‘plangan  faktlar  yetarli  dalil-isbotga  egami  yoki  ega 
emasligini  aniqlab  k o ‘rish  zarur,  deb  hisoblaymiz».  «Parij  inqilobi*  gazetasi 
esa:  «Siyosiy  yozuvchining  birinchi  burchi  fuqarolarning  huquqini  himoya 
qilishdan  iborat  b o ‘lm og‘i  kerak.  Basharti  u  o ‘z  qalamini  shaxsiy 
xusumatga  tobe  etsa,  u n d an   shaxsiy  manfaat  yo‘lida  foydalansa,  u   holda 
m atbuot  erkinligi  h ar  b ir  kishida  vahima  paydo  qilishgagina  qodir  bo‘lib 
qoladi»,  deb e ’tiro f etgan  edi3.
G azeta  m uharririning  roli  to ‘g‘risida  J.  P.  M arat  shunday  degan  edi: 
«M en  insonlami  faqat  shaxsiy  fazilatlariga  qarabgina  faïqlayman.  Baxtga 
ko‘r-ko‘rona  sajda  qiluvchilam i  hamisha  pisand  etmayman  va  hech 
qachon  hokimiyatga  sajda  qiluvchilarga  nisbatan  tilyog‘lamalik qilmayman. 
M ening  qalamim  q anchalik  qahrli  boMmasin,  faqat  illatga  nisbatan 
xavotirlidir,  hatto  ablahiar  haqida  gap  ketgan  chog‘da  ham  u  masalaga 
haqiqat  nuqtayi  nazaridan  yondashadi,  haqiqatni  hurmatlaydi;  basharti 
aybsizükni  haqorat  qilm oq  uchun  hatto  bir  zumgina  bo‘lsa  ham 
haqiqatdan  chekinsa,  u n d a   eng  og‘ir jazoga  giriftor  bo'lsin,  axir  u  qonxo‘r 
ixtiyorida-ku!*4.
Inqilobning  dastlabki  kunlaridanoq  qizg‘in  bahsga  sababchi  bo‘lgan 
masalalardan  biri  m atbuot  erkinligi  muammosi  edi.  Bu  narsa  «Inson  va 
fuqaro  huquqlari deklaratsiyasi»  muhokamasi chog‘ida  o ‘z  ifodasini  topdi.
1  Roberpierre  M  Deuvres comlites Nancy.  1939,  4 -x .  44-c.
2 Robesiere M   op cit. 
45-6eT.
3  Revolutions de  Paris.  1789,  №   6.
4  Rebolutions de  Paris.  1789.  № 2.  70-79-6eniap.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ayrim  mulohaza  va  qo'shim chaiardan  so ‘ng  millat  majlisi  1789-yil 
26-avgustda  «Inson  va  fuqaro  huquqlari  deklaratsiyasi» tarkibidan joy oigan 
matbuot  to'g'risidagi  moddani  yoqlab  ovoz  berdi.  M azkur  m oddada 
shunday deyilgandi:
«
0
‘z  fikr  va  mulohazalarini  bayon  qilish  h ar  bir  kishining  bebaho 
huquqlaridandir,  H ar  kim  o ‘z fikrini  erkin  gapirishi,  yozishi  va  matbuotda 
bosib  chiqarishi  m umkin.  Shuningdek,  bu  erkinlikni  su’iistemol  qilsa, 
qonunda  nazarda  tutilgan  hollarda  buning  uchun  javobgar  hisoblanadi»1. 
Hukumatning  t a ’sis  majlisi  siyosiy  m atbuot  rivojlanishini  to'xtatm adi. 
Aksincha,  u  m atbuot  erkinligi  insonning  tabiiy  huquqi  ekanligini  tantanali 
e ’lon qildi va  bu  huquq  uchun  qonun  yo‘li  bilan  kafolat  berdi.
Monarxiya  va  aksilinqilobchilarga  qarshi  kurashning  butun  og'irligi 
Marat,  Lustalo,  Dem ulen,  Marshel,  Eber va  boshqalar muharrirlik qilayot- 
gan  demokratik  nashrlar  zimmasiga  tuslidi.  H ukum atning  ta ’qib  choralari 
birinchi  navbatda  m ana  shu  nashrlarga  qaratildi.  Masalan,  Marat  1790-yil 
26-iyulda  bosib  chiqargan  «Bizni  yo‘q  qildilar!»  nom li  pamfletida  aksilin- 
qilobchilaming  rejalarini,  shahar boshqarmasining jinoyatkorona  xafsalasiz- 
ligini  keskin  fosh qildi va qurolli qo‘zg‘olonga  undadi.
Pamflet  gazetaga  ilova  tarzida  nashr  qilinib,  butun  Parij  bo‘ylab 
devorlarga  yopishtirib  chiqildi.  Pamflet  kutilm aganda  paydo  bfe'ldi  va  shu 
bois  ham m ani  esankiratib  qo'ydi.  M arat  bu  pamfletida  shivir-shivir 
gaplarni,  sir,  bo'hton  va  sotqinlik  pardasiga  yashiringan  fisqu  fasodlarni 
o'ziga  xos  dadillik  va  sezgirlik  bilan  ochib  tashladi.  Uning  pamfleti 
qanchalik ta ’sirga  ega boMganini  shundan  ham   bilish  mumkinki,  ms elchisi 
Smolin  qirolichaga  yo‘llagan  ma’lum otnom asiga  pamflet  matnini  ham  
qo‘shib jo ‘natgan  edi.
M arat  asarlari  hatto  vatanparvarlar  orasida  ham   ixtiloflarga  sabab 
bo'lardi.  D em ulen  Maratning  diktatura  o ‘m atish,  terror joriy  etish  to ‘g ‘- 
risidagi  talablaridan  vahimaga  tushib,  bunday  qilish  demokratiya  saflarida 
bo'linishga  olib  kelishini  bildtnb  shunday  yozgandi:  «Janob  Marat,  siz 
qiziq-qiziq  narsalarni  to'qib  chiqaryapsiz.  T anasidan  judo  qilingan  besh 
yoki  olti  yuz  kallalarmi?  Siz,  jumalistiar,  xalq  orasidagi  dramaturglarsiz. 
Siz  bitta  suflyorni  mustasno  qilgan  holda,  pesadagi  boshqa  ham m a 
ishtirokchilarni  yo‘q   qilmoqchisiz.  bizni  haddan  ziyod  fojiaviylik  hayratda 
qoldirajagini  siz  mutlaqo  unutibsiz!  Siz  o ‘z   d o ‘stlaringizdan  ajrab  q o l- 
moqdasiz va  ulam i siz bilan aloqani  uzishga  m ajbur etyapsiz!»2.
M arat  esa  shunday  yozdi:  «Men  bilam an,  hukum atni  boshqarayotgan 
ablahlar  mening  boshim  uchun  muayyan  m iqdorda  pul  to ‘lashni  va’da 
qilganlar.  Besh  yuzta  josus  meni  kecha-kunduz  axtaryapti,  axtarishsa 
axtaraverishsin!  Basharti  topib  olsalar  yoki  q o ig a   tushirsaiar,  ular  m eni 
tilka-pora qilishadi,  men erkinlik uchun jo n   beram an. 
0
‘shanda vatan  y o ‘q 
bo‘ldi,  xalq  do‘sti  esa  qo'rqoqlik  qilib,  churq  etmayapti,  deyish  m um kin 
bo'lm ay  qoladi.  Fuqarolarf  —  deb  m urojaat  qildi  u  vatanparvarlarga.-
1  Déclaration des Drats 
de
  IHamme 
et d u
  Citoyen.  1789.
2 Revolutions de  France et de  Brabont.  1790,  N»7.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---