‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Inqilob  1640-yilda  boshlanib,  qishloq  va  shaharlarda  g ‘alayonlar 
bo  layotgan  bir  vaziyatda  hokim iyat  pariament  qo‘liga  o ‘tdi.  1642-yilda 
qirol  bilan  pariam ent  o ‘itasida  - ajralish  yuz  berib,  fuqarolar  urushi 
boshlanib  ketishiga  sabab  bo‘ldi.  D ehqonlar,  fermerlar,  hunarm andlar  va 
m ayda  savdogarlardan  tashkil  topgan  pariament  armiyasi  inqilobiy  harakat 
m arkaziga  aylandi.  1647-yili  independentlar  partiyasi  rahbarligidagi  armiya 
parlam entni  hokimiyatdan  ag‘dardi.  Inqilobiy  kuchlar  talabiga  ko‘ra  qirol 
„ 
ciatlJ etl!dl  ( ^ 4 9 -y il  30-yanvar)  va  1649-yil  19-mayda  respublika 
e  Ion  qiundi,  biroq  1653-yilda  Kromvelning  harbiy  diktaturasi  («pro- 
tektorati»)  o ‘m atildi.  1660-yilda  buijuaziya  va  «yangi  dvoryanlik*  m onar- 
xiyam -K arl  II  timsolida  Styuartlar  hukmronligini  qayta  tiklashga  (1660— 
1760-yillar  oralig‘ida)  kirishdi.  1688-yilda  davlat  to ‘ntarishi  amalga  oshi- 
!  ’  - 
V  Styuait  taxtdan  tushirildi.  1689-yilda  qabul  qilingan  huquqlar 
to'g'risidagi  Bill  absolutizm  ustidan  qozonilgan  g'alabani  mustahkamlab 
berdi.
Ingliz  burjua  inqUobming  x arak teri.  InqUob awaliga  diniy shaklga  eca 
edi.  Qirolga  m uxolif  kuchlar  harakatga  keltiigan  omma  go‘yo  daijolga 
xom  xukm dorga  qarshi  kurashardi.  Chunki  uni  turli  «bo‘hron!ar*ga  aybdor 
deb  bilishardi,  har  xil  m ushkulotlar,  iqtisodiyot  va  hayotdagi  m uam m olar 
qirolm ng  m am lakatni  boshqarishdagi  n o ‘noqügi,  xalq  manfaatlariga 
xiyonati  oqibatida  kehb  chiqqan,  deb  hisoblashardi.  Jamiyatning  taraq- 
qiyparvar  qismi  dunyo  qurilishi  va  davlat  boshqaruvini  yangicha  tushu- 
nishm  qabul  qilganügi,  inson  huquqlari  e ’tirof etilganligi  bunga  qo‘shimcha 
b o ld i. 
Lekin 
voqealar  nvojlanib, 
buijuaziya  talablarining  asoslari 
chuqurlasha  borgani  sari  ingliz  inqilobi  sof siyosiy  tarixning  to r  doirasidan 
tashqari  chiqib,  G ‘arbning  buyuk  inqiloblaridan  biriga  aylandi.  Ingliz- 
am ing  Karl  I  ga  qarshi  isyoni  liberal  siyosiy  taitib-qoidalar  vujudjza 
kelishiga  ko‘p jihatdan  yordam  berdi.
U  MjXVi l M Srdagl  ingliz  bu* “  
Yevropa  miqyosidagi  ilk  inqilob
b o ld i.  XVI  asr  oxirida  Angliyada  kapitalistik  tartib  shakllanib,  iqtiso- 
diyotda  buijuaziya  yetakchi  mavqega  ega  b o ld i.  Biroq  u  siyosiy  jihatdan 
huquqsiz  edi.  Shu  boisdan  butun  XVII  asr  buijua  inqilobi,  tadbirkorlar 
tom om dan  siyosiy  hokimiyatni  egallash  asri  bo‘ldi.  Bu  inqilob  Yevropada 
. . .   .°
4
t
8
an   mqiloblam ing  um um iy  jihatlarini  o ‘zida  mujassamlashtirdi: 
hokim iyatning  monarxlar  q o lid a   jam lanishi  kuchayib  boravotganligiga 
qarsh
1
  yo'naUirilib,  a n ’anaviy  tabaqachilik  imtiyozlari  va  mahalliy  erkin- 
liklar  him oya  qilindi.  U nda  turli  ijtim oiy  qatlamlar,  partiya  va  harakatlar 
qatnashd1.  Burjuaziyaning  absolutizmga  muxoüfligi  puritanlikda,  cherkovni 
isloh  qihsh  talablanda  o ‘z  ifodasini  topdi.  Puritanlar savdo-sanoat  faoliya- 
tim ,  iqtisodiyot  bobidagi  sa’y-harakatlam i  ijobiy  va  Xudoga  maqbul  ish 
deb  bilardilar.  «Nasl-nasabiga  ko‘ra  huquqi*  jiliatdan  davlatdagi  imtiyozli 
mavqem  egallagan  dvoiyanlar  o ‘rni  anch a  g‘ayiatU,  biümli  hamda  siyosat 
va  x o ja ü k   hayoti  sohasidagi  ishlam i  yaxshiroq  tushunadigan  ishbilar- 
m onlar,  savdogarlar,  tadbirkorlar  bilan  almashtirilishi  kerak,  deb  hisobla­
shardi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Mohiyat  e ’tibori  bilan  ingliz  kalvinizmi  hisoblangan  puritanizm 
tarkiban  bir  xil  ijtimoiy  oqim  ejnasdi.  XVI  asr  oxiriga  kelib  unda  ikkita 
yirik  yo‘naüsh,  o ‘ziga  xos  partiyalar:  m o'tadii  paitiya-presviterianlar  va 
ancha  radikal  partiya-independentlar  (mustaqillar)  ko‘zga  tashlandi.  Ingliz 
tadbirkorlarining  turli  qatlamlari  shu  partiyalar  atroftda  uyushdi.  Har  qaysi 
ijtimoiy  guruh,  paitiya  davlat  qurilishi  to ‘g‘risida  o ‘zining  muayyan 
g'oyalari,  qarashlarini  himoya  qilib,  yoyishga  intilardi.  Ayni  shu  hol 
jumalistika  va  publitsistika  rivojlanishiga  ham ta ’sir ko'rsatdi.
Bu  davrdagi  siyosiy  faoliyat  mamlakatda  b o iib   o ‘tayotgan  voqealar 
murakkabligini,  yetakchi  partiyalar  almashuvini,  keskin  g‘oyaviy  kurashni 
ziyraklik  bilan  aks  ettirib  turdi.  H ar  qaysi  partiya  o ‘z  mafkurachilari  va 
publitsisttarini  yetishtirib  chiqardi.  M atbuot  kuchi  ular  tomonidan  ilk  bora 
siyosiy  kurashdagi  ta ’sirchan qurol  sifatida  foydalanildi.  Davriy  nashrlar  va 
siyosiy  pamfletlar  inqilob  larafdorlari  hamda  uning  raqiblari  nom idan 
yozilardi  va  tarqatilardi.  Inqilob  arafasida  Karl  I  parlamentga  yoilagan 
ko'plab  maktublarda  qirollik  hokîmiyati  va  davlatning  kelib  chiqishiga  oid 
rasmiy  nuqtaî  nazar  o ‘z  ifodasini  topdi.  Karl  I  va  uning  tarafdorlari  bu 
hokimiyat  ilohiy  asoslaqza  ega  ekanligi  to ‘g ‘risidagi  g ‘oyani  qattiq  himoya 
qilardilar.  Burjuaziya  tarafdorlari  esa,  qirol  hokim iyati  va  feodallardan 
siyosiy  mustaqiUikni  talab  qilishdan  iborat  nuqtayi  nazarlarini  asoslab 
berishdi.  Ular  o ‘z  dalillarini  XVII  asrdagi  dastlabki  siyosiy  risolalardan 
olib,  o'sha  davrdagi  falsaíly  nazariyalarga  ishora  qilardüar.  Absolutizm 
raqiblari orasida  qirol  bilan  «xalq»  o ‘rtasidagi  ijtimoiy shartnoma  nazariyasi 
keng  yoyilib,  qirol  davlatda  shunga  yarasha  hokimiyatga  ega  bo'ldi.  Bu 
bilan  hokimiyatning  ilohiy  kelib  chiqishiga oid  g‘oya  ham   inkor etildi.
«Pamfletlar  urushi»  va  siyosiy  publitsistika.  Parlamentda  absolutizm 
tarafdorlari  va  muxoliflari  o'rtasida  avj  olib  ketgan  kurash  matbuot 
nashrlari,  asosan  siyosiy  pamfletlar  sahifalariga  toshib  chiqib,  «pamfletlar 
umshi»ga  aylanib  ketdi.  Bu davrda  pam fletlar jurnalistikaning  asosiy  shakli 
bo*lib  qoldi.  1640— 1663-yillarda  asosan  mustaqil  ravishda  15  mingga  yaqin 
pamflet  paydo  bo‘ldi.  Qirol  va  parlament  o ‘rtasidagi  keskin  siyosat  davom 
etgan  1642-yilning  o ‘zida  2  mingga  yaqin  pamflet  tarqatildi.  U  davrda 
pamfletlar vaqtli  nashilarga nisbatan  hoziijavoblik  bilan  chiqariiardi.
Siyosiy  nashrlar  tezkorligiga esa  bir qator sabablar  xatat berardi.  1641- 
yilda  cliiqarilgan  m atbuot  to ‘g‘risidagi  qonun  ichki  mavzularda  axborot 
berishni  umum an  taqiqlab  qo‘ydi.  Bosma  m ashinalam ing egalari,  noshirlar 
ko‘pi  bilan  oyiga  ikki  marta axborot sotib olar edilar.  Inqilobgacha  chiqqan 
gazetalar asosiy  maqsadî  moddiy foyda  ko‘rishdangina  iborat bo‘lgan tijoriy 
korxonalami  tashkil  qilardi.  Inqilob  boshlanishi  bilan  matbuot  siyosiy 
kurashning  faol  ishtirokchisiga  aylandi.  T ijorat  o ‘z  ahamiyatini  yo‘q o t- 
magan  holda,  boshqa  bir  vazifaga-siyosiy  m unozaraga  nisbatan  ikkinchi 
marraga  o ‘tib  qoldi.  Inqilob  vaqtli  m atbuotni  tashkil  etish  jarayonini 
jadallashtirib yu(x>rdi.
Shunday bir vaziyatda siyosiy publitsistika  asarlari  ancha  hayotiyligini, 
siyosiy  munozaralam ing  qulayroq  shakli  ekanligini  ko'rsatdi.  A ynan 
pamfletlar  sahifalaridan  davlat  hokim iyatining  kelib  chiqishi,  siyosiy
www.ziyouz.com kutubxonasi

---