‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

1555-yilda  im p e r a to r   bilan  S hm alkaden  ittifoqi  o'rtasidagi  Augsburg 
suihi  katoliklar  va  ly u te ran la m in g   teng  h u q u q in i  ta n   oldi,  lekin  shu  shart 
bilaiiki,  e ’tiq o d   erkiiiligi  ayrim   knyazlargagina  beriladi,  aholi  esa  o ‘z 
xo‘jayinlari  e ’tiq o d   q o ‘ygan  dinga q o ‘sliilishi  lozira.
S hunday  q ilib ,  X V I  asrning  birinchi  y arm ida  G 'a rb iy   va  M arkaziy 
Y evropada  ijtim o iy -iq tiso d iy   va  siyosiy  m ohiyati  jih atid an   feodallarga 
qarshi  m afkuraviy,  shakliga  ko‘ra  diniy,  katoliklarga  qarshi  bo'lg an   ijtim oiy 
harakat  keng  q u lo c h   yozdi.  R im   katolik cherkovining  rasm iy  nazariyalarini 
«tuzatish»,  c h e rk o v   ta sh k ilo tin i  qayta  tuzish,  cherkov  ham da  davlatning
o  zaro  m u n o sa b a tla rin i  q ay ta  qurish  va  bosh q a  m asalalar  asosiy  talablari 
bo'lganligi  bois  b u   h ara k at  R eform atsiya  nom ini  oldi.  S haharliklar, 
dehqonlar,  d v o ry a n la r,  knyazlar,  ritsarlar,  ta lab a la r  va  hatto   to j  sohiblari 
bu  harakatga  q o ‘sh ild ila r.
A sosan  ja m iy a tn in g   savodxon  qism iga  m o ‘ljallangan  insonparvarlar 
harakatidan  farqli  rav ish d a  Reformatsiya  arboblari  q o ‘llab-quw atlashlarini 
so‘rab  a h o lin in g   tu r li  qatlam lariga  m urojaat  qilishdi.  Buning  natijasi 
o 'ja ro q   refo rm ato rlik ,  p ro testan t  cherkovi  tashkil  topdi,  katolik  R im ning 
ta ’siri  va  ah a m iy a ti  a n c h a   pasaydi.  D olzarb  g ‘oy alam i  tarqatishda,  dinning 
m uayyan  m a salala ri  yuzasidan  bah s-m u n o zaralar  olib  borishda  axborot 
k o ‘paytirishning  b o s m a   dastgoh  singari  vositasi  g ‘oyat  katta  rol  o 'y n ad i. 
«K undalik  y an g ilik la m i  xabar  berish  u chun  b o sm a  so ‘zning  ishlatilishi»,- 
deb  t a ’kidlanadi  Y u liu s  Lipsning  «N arsalarning  kelib  chiqishi»  kitobida,  -  
dastlab  XVI  a s rd a   d in iy   «relatsiyalar*  ( m a ’lum otlar)  va  Reform atsiya 
tarafdorlarining  p a m fle tla ri  tufayli  rivojlana  boshladi*.
3-fasl.  Germaniyada dehqonlar urushi davrida 
publitsistik  faoliyat
L yutem iug  ch e rk o v g a   qarshi  isyon  ko ‘tarishga  d a ’vad  aw aliga  Frans 
fon  Z ikkinten  b o sh c h ilig id a   dvoryanlar  quyi  tabaqasining  harbiy  ch i- 
qishlariga  (1523),  s o ‘n g ra* e sa  1525-yilgi  B uyuk  d eh q o n lar  urushiga  olib 
keldi.  Reyn  v ilo y a tid a  va  q ism an   q o ‘shni  F rankoniya  va  Shvabiya  yerlarida 
ritsarlarning  k o ‘z g ‘o lo n la ri  b o ‘lib  o ‘tdi.  A rxiepiskoplaiga  ham da  kato- 
litsizmga  q arshi  q a ra tilg a n   b u   q o ‘zg‘oionlar davlat  bilan  cherkov o ‘itasidagi 
o ‘zaro  m u n o sa b a tla m i  q a y ta   qurishni  talab  qildi.
D eh q o n lar  q o ‘z g ‘o lo n i  sal  boshqacharoq  x arakterda  edi.  R itsarlikning 
to r  tabaqa  m a n fa a tla rin i  k o ‘zlovchi  1 5 2 2 -1 523-yillardagi  chiqishlariga 
qaram a-qarshi  o ‘la ro q   deh q o n larn in g   1524-1525-yillardagi  urushi  o m m a - 
viy  keng  xalq  h a ra k a tig a   aylanib  ketdi.  U rush  Shvetsiya,  Fransiya,  T yurin- 
giya-Saksoniyani,  sh u n in g d e k ,  m am lakat  g ‘arbidagi  (Elzas)  va  sharqidagi 
(Tirol,  Y uqori  A vstriya,  S h tirin   va  Krayne)  b a ’zi  h ududlam i  qam rab oldi.
G erm aniyadagi  d e h q o n la r  urushining  o 'z ig a   xos  xususiyati  shu n d a 
b o ld ik i,  u n in g   d a v o m id a   b ahs-m unozaralar  nizoli  m asalalarni  tin ch  
m uzokaralar  va  te g ish li  q arorlar,  hujjatlar  qab u l  qilish  yo‘li  bilan  hal 
qilishga  u rin ish la rd an   k en g   foydalanildi.  Q urolli  to ‘qnashuvlar  uzoq  davom  
etgan  ham da  q o ‘z g ‘o lo n n in g   kengayib  ketishiga  (qurolli  g um hlar  a ’zo -
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

larining  soni  40  mingga  yetgan  edi)  m oyillik  sezilib  turgan  b o 'lsa -d a , 
isyonchilar  o ‘z   g‘oyaiari  va  talablarini  m a ’lum   qilish  u chun  y ozm a  va 
bosm a adabiyotdan  doim o  keng  k o ia m d a   foydalandilar.
T om as  M yunserga  yaqin  d o iralard a  1524-yil  oxiri  —1525-yil  boshida 
dehqonlarning  ilk  dasturi  —  « M o d d a lard a  ifodalangan  xat»  yozilib 
tarqatildi,  u n d a  d ehqonlar urushining  ta k tik   rejalari  aniq  bayon  etilgan  edi. 
T om as  M yunser  feodallar  bilan  h a r  q an d ay   b itim dan  voz  kechishni, 
knyazlar,  ritsarlar,  ruhoniylam ing  yerlarin i  qishloq  jam oalariga  olib  b e- 
rishni  talab  qildi.  D ehqonlar  ittifoqiga  b o 'y su n ish n i  rad  qilgan feodallar esa 
dushm an  sifatida  qaralib.  jazolanishga  m ahkum   etildi.  « M oddalarda 
ifodalangan  xat»  dehqonlarning  bosh q a  h a r  xil  yozm a,  bosm a  talablari  va 
shikoyatlari  vujudga  kelishiga sabab  b o 'ld i.
B inobarin,  1526-yil  6—7-m artd a  M e m m in g e n   shahrida  o 'tk az ilg a n  
o ltita  shvab  otryadi  rahbarlari  s’ezd id a  « 0 ‘n  ikki  m odda»  n o m i  o stid a 
d eh q o n lar  talablarining  dasturi  qabul  qilin d i.  U n in g   3-m oddasida,  m asa- 
lan,  d eh q o n lar  u ch u n   majburiy  k rep o stn o y   h u q uqini  bekor qilish  6,  7 ,  8,  9 
va  11-m oddalarida  esa  barshchina,  ja rim a   va  obroklam i  cheklash  talab 
etildi. 
Birinchi  m odda  kichik  d esy atin an i  bekor  qilishni  va  k atta 
desyatinaning  sarflanishi  ustidan  n az o ra tn i  d indorlar  qavm iga  berish 
zarurligini  bildirib,  o ‘z   qavmi  u c h u n   p a sto r  tanlash  huquqi  belgilanishini 
talab  qildi.  B u  «o'n  ikki  m odda»  risola  tarzida  katta  adad d a  bosib 
ko‘paytirildi.  U ning  kirish  qism ida  va  m o d d alarid a  dehqonlarning  tin c h - 
liksevarlik  niyatlari  va  féodal  zulm ni  yengillashtirishga  b o ‘lgan  intilishlari 
haqida  s o ‘z  yuritildi.  «O 'n  ikki  m odda»  isyon  ko'targan  deh q o n lar  orasida 
keng  ta rq a ld i va  ularning rasmiy  d asturiga  aylandL.
O m m aviy  ravishda  e ’lon  q ilingan  bu  ikkala  dasturni  taqqoslab, 
ikkinchisi,  ya’n i,  « O 'n  ikki  modda»  d astu ri  birinchisidan  m o ‘tadilligi  b ilan  
farq  qilishini  va  nizolarni  tinch  y o ‘l  bilan   hal  qilishga  m oyil  ekanligini 
ko 'rish   m um kin.  Buni  bosma  so ‘zning  o m m a   ongiga  ta ’siri,  am aliy  natija 
va  aniq  talab  belgilab  olingan  hold a  b a h s  va  m unozaralarda  h arak atlarn i 
aniqlash  va  bo g ‘lashda  uning  faolligini  oshirish  sifatida  ham   b ah o lash  
m um kin.  «H ozirgi  paytgacha,  —  dey ilad i  M yunser  tarafdorlarining  « M o d ­
dalarda  ifodalangan  xat»ida,  -   sh a h arlar  va  qishloqlam ing  oddiy  k am b ag 'al 
kishilari  ruh o n iy   va  dunyoviy  xo‘ja y in la r  to m o n id a n   katta  qiyinchiliklarga 
giriflor  etib  kelinayotganligidan  xulosa  shuki,  endi  buyog‘iga  b u n d ay  
narsaga  ch id ab   ham ,  toqat  qilib  h am   b o ‘lm aydi.  Z ik r  etilgan  qiyinchiliklar 
saqlanib  turgan  sharoitda  qon  to ‘k ilm asd an   ish  bitm aydi».  Q ard o sh la rc h a 
birlashuvga  q o ‘shilishdan  b o ‘yin  tovlaydigan  b arc h a  jam iyatdan  ta sh q arid a 
qo ‘yilm og‘i  lozim ,  deyiladi xat  davom ida.
K echroq  yaratilgan  « 0 ‘n   ikki  m o d d a »   dasturida  esa  bo sh q ach a 
nuqtayi  n a z a r  kelishm ovchiliklam i  tin c h   y o ‘l  bilan,  am alga  oshiriladigan 
aniq  takliflarni  o 'rtag a  q o ‘yish  orqali  hal  qilish  xohishi  ancha  ravshan 
ifodalangan  edi.
Q asrlar  va  rohibxonalar  bosib  o lin g a n d a n   keyin  ham   isyonchilar  o ‘z 
dasturlarini  qab u l  etib,  uning  m a zm u n in i  b u tu n   viloyat  (okrug)  b o ‘ylab 
bosm a  shaklda  e ’lon  qilganliklari  k uzatildi.  H ujjatlam i  taqqoslash  sh u n i 
ko ‘rsatadiki,  dasturlar,  shiorlar,  d a ’v atlar  k o ‘p in c h a  bir-biridan  farq  qilgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---