‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

burg,  D re z d e n ,  Augsburg  va  N yurnbergda  nashr  etilib  turildi.  U lar 
sav o d siztarg a o 'q ib   berilardi,  b e p u l tarqatilardi  va bozorlarda  to ‘p -to ‘p  qilib 
so tila rd i.  1521-yilda  katolik  arb o b   Koxleus  Frankfurtdan  R im ga,  ya’ni, 
p a p a   A leksandrga  kuzgi  y arm a rk a  paytida  kitob  bozori  papaga  qarshi 
v a ra q a la r  bilan   t o i i b   ketganligi  haqida  yozadi.  Bu  yerda  zam onaviy 
ju rn a listik a n in g   dolzarblik,  om m aviylik,  adadiylik  singari  asoslari  yorqin 
n a m o y o n   b o id i.
R eform atsiya 
davrida, 
m a salan ,  Vittenberg  ax borotlari 
k o ‘pIab 
k ish ila m in g   e ’tib o r  m arkazida  tu rd i.  U larni  yig‘ish  va  tartibga  soiish  ustida 
F ilip p   M e lan x to n   katta  m e h n a t  qildi.  U  o ‘z   m ateriallarini  axborotnom a- 
x a tla r  ta rz id a   b u tu n   m am lakat  b o ‘ylab  tarqatish  bilan  m a sh g 'u l  b o ‘ldi. 
P russ  gersogi  A lbrextning  M elanxtonga  yo‘llagan  m aktubi  ushbu  axbo- 
ro tn o m a la rn in g   m ashhurligidan  guvohlik  beradi.  X atida  u   M elanxtondan 
« im k o n   q a d a r  te z -te z   yozib  tu rish in i  so‘rarkan*,  o ‘z  yurti  Prussiyada, 
d u n y o n in g   b ir  chekkasida  ek a n lig in i  va  atrofda  bo ‘lib  o ‘tayotgan  barcha 
v o q e a -h o d isa la rd a n   xabardor b o ‘lib  turishni  xohlayotganligini  bayon  qiladi.
D astlab k i  paytlardayoq  R eyxlinni  papa  ziddiga  zararli  g ‘oyalam i 
k o ‘ta rib   c h iq ish d a  ayblagan  K yoln  inkvizitsiya  sudi  insonparvarlarga  qarshi 
c h iq d i.  Inkvizitsiya  gum an istlar jam iyatga  adabiyot  vositasida  t a ’sir  o ‘tkaz- 
g a n lik la rin i  hisobga  olib,  g 'o y a la r  tarqatilishini  senzura  y ordam ida  to ‘x- 
ta tish g a   q a ro r  qildi.  S hu  sababli  kitob  nashri  Kyolnda  1469-yilda  bosh- 
a n g a n   boMsa,  1475-yildayoq  k ito b lar  mahalliy  universitetning  senzura 
b elg ilari  b ila n   ch iq a  boshladi.
M a y n sd a  arxiepiskop  B ertold  fo n   G eneber  1486-yilda  senzura  organ- 
larini  q a r o r   to p tirib ,  o ‘z  farm oyishlarida  go'yo  yovuz  niyatli  o dam lar 
« kitob  c h o p   etishdek  ilohiy  s a n ’atn i»   insoniyat  zarariga  ishga  solayot- 
g a n lik la rid a n   ogohlantiradi.  U   d in iy   kitoblar  lotinchadan  nem is  tiliga 
ta ijim a   q ilin ib ,  «dinning  o ‘zin i  b a d n o m   etish  uchun  xalqqa  ta rqatilayot- 
ganlig i» d an   g ‘azablanganligini  h am   iz h o r qiladi.
P a p a   A leksandr  VI  ning  (1492—1503)  1503-yilda  c h iq arg an   fatvo 
(b u lla )sid a   sh u n d a y   deyilgan  edi:  «Bizga  m a iu m   bo ‘ldiki,  kitob  ch o p   etish 
s a n ’a ti  tu fay li  d u nyoning  tu rli  q ism larida,  ayniqsa,  K yoln,  M ayns,  T rir  va 
M a g d eb u rg   okruglarida  xristian  d in ig a  g ‘anim lik  ruhidagi  ta iim o tla rn i  o ‘z 
ichiga  o lg a n   k o ‘plab  kitob  va  riso lalar  chop  etilmoqda».  Bu  fatvoda  nashr 
e tila d ig a n   asarlar  ustidan  se n zu ra  nazorati  belgilandi,  ru h o n iy   shaxslarga 
z a ru r  h o lla rd a   1501-yildagi  fatvo  chiqquniga  qadar  nashr  etilgan  kitoblarni 
yoqib  ta sh te sh   m ajburiyati  yuk lan d i.  Papa  Lev  1515-yilda  chiqargan 
fatv o d a  b u   sohadagi  zarar  to ‘g ‘risid a  «kitob  chop  etishning  b a ’zi  ustalari 
y er  y u z in in g   tu rli  joylarida  lo tin   h am da  so ‘zlashuv  tillaridagi  kitoblarni 
bosish  va  sotish  bobida  sa’y -h a ra k a t  qilmoqdalar»,  deyilardi.  Shuning 
u c h u n   u sh b u   fatvoda  «B undan  b u y o n   hech  kim   bizning  sh ah rim izd a  ham , 
b o sh q a   sh a h a rla rd a   ham ,  R im d a   diqqat  bilan  ko‘rib  chiq ilm ag an   va 
sh ax san   o ‘z  im zosi  bilan  tasd iq lan m ag an   kitobni  yoki  bosh q a  qandaydir 
q o ‘ly o z m a n i  c h o p   etishga  kirishm asin*,  deyilgan  edi.  S hu  ta riq a   katolik 
d a v la tla rin in g   barchasida  se n zu ra  o ‘m atildi.  K atoliklarga  q arshi  asariam ing 
m u alliflari  q a tl  etilardi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Jnsonparvarlar  va  jam iyatning  ilg‘or  vakillari  erkin  m atbuotda  o ‘rta 
asrcha  ta ’lim otlarda  féodal  knyazlar  va  ch erkovga  q arsh i  kurash  qurolini 
ko ‘rganliklari  R eform atsiyaning  senzura  u stid a n   g'alabasiga  olib  keldi. 
Islohotchilam ing  adabiy  faoliyati  to ‘xtashi  u   y o q d a  tursin,  aksincha, 
yanada  keng  q uloch  yozdi.
Xalqning  vijdon  va  so ‘z  erkinligi  u ch u n   b o sh la n g a n   harakati  avj  olib 
borayotganligidan  q o 'rq q a n   va  Rim   birlashm asi  siyosatiga  am ai  qiluvchi 
im perator  Karl  V  1530-yiii  Augsburgga,  knyazlar  s ’ezdi-reyxstagga  shaxsan 
etib  keldi.  U  s'ez d d a  n u tq   so‘zlab  shunday  dedi:  «T artibsiz  ravishda  kitob 
chop  etish  oqibatida  ju d a   ko‘p   yom onliklar  yuzaga  ch iq q an id au   keyin  biz 
h a r  qaysi  kurfyust,  knyaz  va  im periyaning  h a r   b ir  tabaqasi,-dunyoviy 
bo ‘ladim i  yoki  ruhoniy.-yaqinginada  b o ‘lib  o ‘ta d ig a n   s’ezdga  qadar  b archa 
bosm axonalarda  h am d a  kitob  d o 'konlarida  b iro rta   yangi  asar,  ayniqsa, 
bitta  ham   h aq o ra to m u z  asar  (nacKBHJi),  rasm   yoki  shunga  o'xshagan 
nim adir  na  m axfiy,  n a   ochiq  ravishda  yozilm asligi,  ch o p   etilmasligi, 
sotuvga  chiqarilm asiigi  uchun  astoydil  qidiruv  o lib   borishini  xohlaymiz. 
M axsus  tayinlangan  kishilar  har  bir  c h o p   etilg a n   asarda  bosm axona 
egasining  ismi  va  familiyasi  ham da  bu  asa r  bosügan  shahar  to ‘g ‘ri 
k o ‘rsatilishini  nazorat  qilsin.  H ozirgacha  c h o p   etilg a n   haqoratli  asarlar yoki 
boshqa  shularga  o'x sh ash   kitoblarning  barchasi  so tu v d a  bo'lm asligi  kerak. 
Agar  ushbu  tartib   va  talablar  yozuvchi,  b o sm a x o n a   egasi  yoki  sotuvchi 
to m o n id an   buziladigan  bo‘lsa,  vaziyatga  q ara b   ay b d o r  mulkiy  yoki  ta n  
jazosiga  tortilm og‘i  lozim*.
Bosm axona  egalari  jarim a  to 'la sh   yoki  kasbi  bilan  shug’ulianish 
huquqidan  m ah ru m   boMish  xavfi  ostida  k u fro n a   va  haqoratom uz  kitob, 
karta,  sh e ’rlarni  va  boshqa  asarlarni  chop  etm aslik lari  kerak  edi.  B irorta 
qo'lyozm a  old in d an   k o ‘rib  cltiqilm asdan  va  ruxsat  berilm asdan  bosib 
chiqarilishi  m um kin  em asdi.  Karl  V  ning  A ugsburgdagi  taklifiga  protestant 
knyazlari  o ‘z - o ‘zlarini  him oya  qilish  S h m alk a ld e n   ittifoqini  tuzishdek 
keskin  chora  bilan  javob  berdilar.  H u k /n d o rlar  safidagi  bo'linish  m a t- 
buotning  rivojlanishi  u chun qulay  zam in  yaratdi.
U char  varaqalar  ko'paya  bordi.  F ra n k fu rt  yarm arkasi  bu  xildagi 
publitsistika  tarqatiladigan  bosh  bozor  edi.  H a q o ra tli  asarlar  (paskvillar)- 
ning  ham   k atta-k atta  to ‘plam lari  chiqib  tu ra rd i.  U larning  birlari  faqat 
nazm iy  asarlardan,  boshqalari  nasriy  asarlard an   ib o rat  boMardi.  M asalan, 
1544-yilda  paskvillam ing  ikki  jildligi  paydo  b o ‘lib,  ularning  m ualliflari 
ko'rsatilm agan,  n ash r  etilgan  joyi  ham   to 'q im a   «Eleytrolis*  nom i  bilan  
chiqarilgan  edi.  1546-yilda  Karl  V  bilan  S h m alk a ld e n   ittifoqi  o 'rta sid a  
urush  boshlanib  ketdi,  bu  G erm aniyada  paskvil  adabiyoti  eng  yuksak 
darajada  rivojlangan  davr bo‘ldi.
1548-yilda  K arl  V  im peratorlik  polisiyasi  n izom ini  chiqardi,  u n d a, 
jum ladan,  shunday  deyilgandi:  «Ko‘ryapm izki,  bizning  qarorlarim iz  n afa - 
qat  hech  qanaqasiga  bajarilmagan,  baiki  h aq o ra tli  kitoblar,  asarlar,  rasm lar 
va  buyum lar  borgan  sari  ko‘proq  yozilm oqda,  c h o p   etilm oqda,  tay y o rlan - 
moqda».
www.ziyouz.com kutubxonasi

---