‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Shunday  qiiib,  « n e m is  sa n ’ati»  deb  nom   oigan  m atbaachilik  ishi 
paydo  b o ‘lgach,  b irin c h i  o ‘n   yilliklardayoq  nafaqat  ne m is  aholining,  balki 
b u tu n   Y evropa  va  ja h o n   m adaniyatining  m ulkiga  aylandi.  Buni  keyingi 
asrlarda so d ir b o ‘lgan  v o q e a la r ham   tasdiqlaydi.
2-fasl.  QoMyozraa varaqalar
G arch i  XV  a s rd a   b o sm a  uskuna  ixtiro  qilingan  b o ‘lsa  ham ,  barcha 
yangiliklar  asosan  q o ‘lyozm a  usulda  tarqatilar  edi.  Jurnalistika  shaklla- 
nishining  ilk  b o sq ic h la rin i  uning  bozor  iqtisodiyoti  davrida  butunlay 
shakllanib  ulgurgan  aso siy   taraqqiyot  mayllari  belgilab  berdi.  M a ’lum ki, 
dastlab  yorqin  tijo riy  x ara k terg a  ega  b o ‘lgan ju rn alistik a  o ‘sha  vaqtda  yangi 
tashkil  topayotgan  b a n k   va  ishlab chiqarish  kapitali  bilan   uzviy bog'liqlikda 
rivojlanib  bordi.  XV—X V I  asrlarda  axborot  ta rq a tish   havaskorlik  m ashq- 
laridan  n ihoyatda  o b r o i i   va  sam arali  tadbirkorlik,  kasb  turiga  aylandi. 
Y angiliklar  savdosining  avj  olishi  Venetsiyada  «Avizo»  deb  atalagan 
qo'lyozm a  gazetad an   b o sh la n g an   va  bu  turdagi  n ashrlam ing  ilk  bora  tar- 
qatilishi  1566-yilga  t o ‘g “ri  kelib,  faqat  V enetsiyada  em as,  balki  G erm a- 
niyada  h am   k u zatilgan.  Leypsig,  Nyiirnberg,  Strasburg,  Augsburg,  F ra n k ­
furt  nafaqat  G e rm a n iy a n in g   yirik  savdo  va  universitet  (oliy  t a ’lim ),  balki 
axborot  m arkazlariga  h a m   aylandi.  Nyurnbergni  «G erm aniyaning  ko‘zi  va 
qulog‘i*  deb  a tag a n d a  L y u te r aynan  shuni  nazarda  tu tg an   b o ‘lishi ehtim ol.
0 ‘sha •  davrda  q o ‘lyozm a  yangiliklar  axborotnom asi  (vedom osti)ni 
tarqatuvchi  F ugerlar  b y u ro si  nihoyatda  shuhrat  q ozondi.  U lar  tom onidan 
ko ‘chirilgan,  hozirgi  k u n d a g i  gazetalam ing  o ‘sha  davrdagi  k o ‘rinishlari  deb 
baholash  m um kin  b o ig a n   q o iy o z m a   varaqalar  1568—1605-yillar  oralig'ida 
Y evropaning  b arc h a   qism larig a  keng  tarqalar  edi.  F ugerlam ing  Leypsigda 
joylashgan  savdo  uyi  a m a ld a   Yevropaning  b arc h a  davlatlari,  qirollar 
qarorgohlari,  k n yazlildar,  savdo  tashkilotlari  va  h atto k i  R im dagi  patritsiylar 
u ru g 'i  birlashm asi  (k en g a sh i  —  Р им ская  кури я)  bilan  tijoriy  aloqalarni 
keng  y o ‘lga  q o ‘yishga  erishgandi.  Bu,  shubhasiz,  o ‘sha  davrda  Fugerlar 
axborot  tarq atish   x iz m ati  yuqori  darajada  bo ‘lganini  k o ‘rsatadi.  M azkur 
byuroning  rahbarlari,  ishchi-xizm atchilari  Y evropa  siyosiy  va  tijoriy 
hayotiga  oid  b arc h a  v o q ea la rd a n   boxabar b o ‘lishga  intilishardi.
0 ‘sha  vaq tlard a  h a m   ax borot  tadbirkorlar  to m o n id a n   sotiladigan 
asosiy  tovarga  aylanib  ulgurgan  edi.  Leypsigda  yashovchi  xattotlarning 
asosiy  qism i  b arc h a   x a b a rlarn i  ko ‘chirib  yozishardi  va  u n i  m azkur  tovar 
u ch u n   har  yili  m axsus  m ablag‘  to 'la b   turadigan  obunachilarga  yetkazib 
berishardi.  F ugerlar  b y u ro sin in g   m ehnati  bugungi  kundagi  axborot  ag en t- 
Hklari  faoliyatm ing  ilk  k o ‘rinishi  edi  desak,  xato  b o ‘lm aydi.  S hu n d an   kelib 
ch iq ib   aytish  m u m k in k i,  b u n d a y   axborot  tarqatish  bilan  maxsus  shu g 'u l- 
lanuvchilar  faoliyatiga  X V   asrdayoq  asos  solingan  h a m d a   ushbu  ishning 
asosiy tam oyillari  ishlab  chiqilgan.
U yg'onish  d av rid a  G erm a n iy ad a  «lyuter*  deb  nom lan g an   va  fanda 
«uchar  varaqalar*  a ta m a si  bilan   m ashhur  boMgan  q o ‘lyozm a  yangiliklar 
varaqalari  n ihoyatda  k en g   tarqalgan.  Qiziqarli  jih a ti  shundaki,  u lam ing
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

b a ’zilari  bosm axona  egalari  tom onidan  c h o p   etish   uskunasida  ko‘paytirilib, 
yarm arkalar  (bozo.r joylari)da  tarqatilardi.
X o‘sh,  b u   varaqalarda  nim a  haqida  y o zilar  edi?  U larda,  birinchi 
navbatda,  d in iy   kelishmovchiliklar,  siyosiy  hodisalar,  epidem iyalar,  ro ‘y 
berishi  m um kin  bo'lg an   g‘ayrioddiy  yangiliklar,  tabiiy  ofatlar,  tabobatga 
oid  va  boshqa  turdagi  axborot  o ‘rin  o la r  edi.  A xborot  tahJil  etilm ay, 
qanday  bo'Isa,  shunday  yoritib  berilardi.  S hov-shuv  unsurlari  ju rn alistik a 
tarixiy  taraqqiyotining  o ‘sha  pallasidayoq  tijo riy   m uvaffaqiyatning  eng 
m uhim   shartiga  aylanib  ulgurgandi.
U slub,  m u a llif  ti!i  va  uning  shaxsi  ju m a lis t  ijodining  m uhim   un su ri 
hisoblanm asdi.  T il  va  uslub  jih a td a n   n ih o y a td a   jo ‘n  bo ‘lgan  «uchar 
varaqalar*  m a zm u n a n   ham   sayoz  va  sodda  b o ‘lardi.  Bu,  ayniqsa,  mablag* 
orttirish  m aqsadida  chiqarilgan  yangiliklarga  xos  edi.  Siyosiy  ju rn alisti- 
kaning  dastlabki  nam unalari  sifatida  M y u n ser  va’zlarini  ham da  G u tte n  
qalam iga  m ansub  «Yovuz  odam larning  m aktublari»ni  tilga  olish  m um kin, 
chunki  b unday  varaqalarda  publitsistik 
m a h o ra t 
nishonalari  ko ‘zga 
tashianib  turardi.  Biroq  G erm aniyadagi  qoM yozma  varaqalar  san o atin in g  
asosiy  qism i  til  va  ijodiy  uslub  bobida  hali  yaxshi  sayqal  topm agan  edi. 
X uddi  shuningdek,  m ualliflarning  xolisligi  va  haqiqatgo'yiigiga  to 'Iiq  
ishonishning  o ‘zi  h am   xavfdan  xoli  em asdi.
V araqalardan  ayrim larining  n om lariyoq  u lam in g   m azm uni  q an d a y  
bo ‘lganini  ko ‘rsatadi:  «Bern  shahrida  misli  k o 'rilm ag an   suv  toshqini  t o ‘g ‘- 
risida  ajoyib  yangilik.  Bu  Fransiyadan  b o sh lan d i  va  hokazo...  N y u rn b erg d a 
N iklas  K n o r  to m o n id a n   chop  etildi*  yoki  «M aastrixt  va  boshqa  jo y la rd an  
(yana  bir q a n c h a   shaharJar ro‘yxati  keltiriladi)da jo riy   yilning  1 1  iyuligacha 
bo ‘lgan  va  o ‘zida  qahram onona  hu ju m lar,  otishm alar,  to ‘q nashuvlar, 
shturnilar  va  bosh q a  qattiq  qam al  q ilish d an   boshlangan  qiziqarli  h o d i- 
salarni jam lovchi  ishonchli  yangi  xabar.  A xen  sh ah rid an   1  iyulda  bir  yaxshi 
tanish  (og‘ayni)im dan  olingan.  1579-yilda  K yolnda  nashr  etildi*.  Y ana  b ir 
misol:  «M yunsterdagi  anabaptist  haqida  e n g   yangi  xabar.  V ittenberg.  Io sif 
Kler.  1535-y.»  va  b oshqalar1.
Shular  singari  q o ‘lyozma  varaqalar 
m axsus  kishilar-xabarchiiar 
to m o n id an   tarqatilardi.  H am m a  joyda  yashab,  xab ar  tarqatuvchilar  m a ’lu - 
m otlarni  boy  savdogarlar,  yirik  am aldorlar,  universitet  va  rohibxona  u c h u n  
maxsus  xat  shaklida  ham   tayyorlashardi.  Y evropaning  turli  b u rch a k larid a 
va  undan  olis  h ududlarda  yashaydigan  x ab a rch ila m in g   xizm at  haqini  sh u  
joydagi  h om iy  kishilar  yoxud  tashkilotlar  to 'la s h a r   edi.  Bu  x abarchilarni 
tashqi  xususiy  muxbirlarga  qiyoslash  m u m k in .  O ddiy  axborotni  y ig 'ish , 
qayta  ishlash  va  xabarchilar  yordam ida  egalariga  yetkazish  u ch u n   u larg a 
o ‘z   atroflarida  biror  turdagi  m uxbirlik  p u n k tin i  tashkil  qilib  olish  z a ru r 
bo ‘lardi.
X abarchilam ing  bunday  uyushm alari  x u d d i  hozirgi  aloqa  sohasi  s in ­
gari  kom m unikatsiyaning  eng  m u h im   k an a li  hisoblanardi.  XV  asrda  S e n -
1  Salamon  L.  Всеобщая  история  прессыСПб.,  1909.  «История  прессы. 
Антология*  kitobida  М.:  «Аспект Пресс*, 2001,  74-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---