‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Bosm a  usul  v ositasida  xabarlarni  ko‘paytirish,  birinchidan,  kashfiyot- 
n in g   o ‘zi  jiddiy  o ‘zgarib  borishiga  sabab  b o 'ld i,  ikkinchidan,  axborot 
tarqatilishining  tashkiliy,  m a zm u n iy   va  texnikaviy  tom o n larig a  ham   keskin 
t a ’sir qildi.
1.  Tashkiliy  o ‘z g a rish la r  om m aviy  axborotga  rahbarlikni  nazarda 
tu ta d i  va  bu  shaxslar  h a m d a   usullarni  o‘z  ichiga  oladi.  R ahbarlar  deganda 
b iz   asosan  b o shqaruvchilarni,  qism an  esa,  m ualliflam i  k o ‘zda  tutm oqda- 
m iz,  c h u n k i  m ualliflarsiz ju rn a listik   asarlarning  yaratilishi  m um kin  emas.
Boshliqlar  o d a td a ,  o m m aviy  axborotni  tashkil  etish  va  tarqatishning 
b ir  q a to r  m asalalari b ila n   yangi  darajada  va jiddiy shug‘ullanganlar:  axborot 
kim   to m o n id an   va  kim   u c h u n   yoziladi,  qay  y o ‘sin d a  va  m iqdorda,  qaysi 
m a zm u n d a  va  q an d a y   sifat  bilan   tayyorlanadi,  b u   jaray o n   qay  tarzda 
m oliyalashtiriladi,  ta y y o r  m ahsulot  qanday  vositalar  orqali,  qaerlarda  va 
q ay   y o ‘sinda  ta rq a tila d i  va  hokazo  m asalalar  shular  jum lasidandir.  Albatta, 
u sh b u   ta d b irlam i  am alg a  oshirishdan  arboblar  keng  o m m a n i  o ‘z  t a ’sir 
doirasiga  to rtib ,  g‘oyaviy  b o 'y su n d irish   m aqsadlarini  ko'zlag an   edilar.
A m m o  b u   ja ra y o n n in g   ijobiy  tom oni  h am   m u h im   edi.  U ning  foydasi 
shunda  bo'ldiki,  keng  jam oatchilik  axborot  m aydoniga  tortilar  ekan, 
om m aviy  axborot  n im a  ekanligini  va  u  jam iyatda  qaysi  yo'llar  bilan  joriy 
qilinishini  ham da  q an d a y   vazifalam i  bajarishini  anglab  olish  imkoniyatiga 
ega  b o ‘ldi.  Eng  m uhim i-xalq  om m aviy  axborot  yordam ida  birlasha  boshladi, 
asta-sekin  m atbuot  orqali  m uloqot  qilislmi  o ‘rgandi.  G utenbergdan  oldin 
b unday  m a’naviy  rivojlanishni  ta sa w u r  ham   qilib  bo'lm asdi.  Turii  joylarda 
yashayotgan  h ar  xil  m illat  va  elatlam ing  vakillari  m ushtarak  tushunchalar, 
bir-biriga  yaqin  g ‘a m   va  tashvishlar bilan  yashayotganliklarini  anglay  oldilar. 
Qisqasi,  shunday  o m m av iy   axborot  almashuvi  natijasida  turli  xalqlarning 
turm ush  tarzi  bir-biriga yaqinlasha bordi.
2.  Texnikaviy  o ‘zg a rish la r.  Om m aviy  axborot  tarqatishning  texnikaviy 
sharoitlari  G u ten b e rg g ach a  q an d ay   bo'lganini  oldingi  boblarda  ko ‘rib 
o ’tdik.  E ndi  ushbu  ta rtib -q o id a la r  undan  keyin  q an d ay  yangilangani  haqida 
to'x talsak .  Bu  yerda,  e n g   a w a lo ,  texnik  kanallar  (m asalan,  bosm axonalar) 
paydo  b o ‘lishi  va  keng  tarqalishiga  e’tiborim izni  q aratm o g ‘im iz  lozim. 
M a tn la r te z va  k o ‘p   m iq d o rd a  tu g ‘ila boshlagach,  ularni  tarqatadigan  savdo 
shaxobchalari  va  p o c h ta   xizm atlari  ham   rivojlana  bordi.
G u tenbergning  ixtirosi  texnik  jihatdan,  ya’ni  ishlab  chiqarish  nuqtayi 
nazarid an   oson  va  so d d a   ekanligi  g‘oyat  m u h im   aham iyatga  ega  b o ‘ldi. 
Afsuski,  m utaxassislar  u sh b u   masalaga  yetarli  e ’tib o r  berishm ayapti.  U 
yaratgan  buyum lar  va  a sb o b lard an   foydalanishni  h ar  b ir  oddiy  ishchi ju d a  
te z   o ‘zlashtira  olishi  m u m k in   edi.  M azkur  u sk u n a lam i  kerakli  m iqdorda 
tayyorlasa  ham   b o 'iard i.  B u n d a n   tashqari,  m a tn la rn i  xohlagan  tilda  ch iq a­
rish  h am   qiyin  em asdi.  B osm axonalar  faoliyati  u ch u n   za ru r  xomashyoJar 
h a m   (q o ‘rg‘oshin,  m is,  birinj,  b o ‘yoq,  yog‘och,  qog‘o z   va  hokazo)  bem alol 
topilardi.  U larni  ishlash  usullari  qulay  va  engil  edi.  B osm axonalar  u chun 
z a ru r  kasblarga  (h a rf  te ru v c h i,  sahifalovchi,  bosm a  ustasi,  chiqaruvchi, 
p o ch tac h i)  o ‘rganish  q iy in c h ilik  tu g ‘dirmasdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

O m m aviy  axborotning  turli  k o ‘rinishIariga  ehtiyoj  ham da  m a tb aa ch i- 
likning  te z   taraqqiy  etib  ketishi  m a ’Ium   vaqtdan  keyin  m a tb u o tn in g  
rivojlanishi  h am d a  tarm oqlanishiga  o lib   keldi,  natijada,  o ld in   zam onaviy 
kitob  m atbuoti,  keyinchalik  esa  varaqalar,  xabam om alar,  byulletenlar,  g a- 
zeta  va ju m a lla r vujudga  keldi.
3. 
M azm uniy  o ‘zgarishIar.  G u ten b e rg g ach a  savodxonlik  ham ,  q o ‘- 
lyozm a  kitoblar  ham   Yevropada  u n c h a   keng  yoyilm agan  edi.  B osm a  usul 
kitoblar  narxini  arzonlashtirishi  sababli  u la r  k atta  m iqdorda  va  keng  ta rq a la 
boshladi.  N atijada,  kitoblar  m azm uni  h am   asta-sekin  o m m a  ehtiyoji  va 
im koniyatlariga  moslasha  bordi  va  o x ir-o q ib atd a jiddiy  o'zgarish  yuz  berdi. 
K itob  podshohlar,  din  peshvolari  va  tu rli  am aldorlam ing  to r  doiralarid an  
chiqib,  jam iyatdagi  keng  qatlam ga  —  tadbirkorlik,  ta ’lim,  harbiy,  savdo  va 
boshqa  shu  kabi  sohalar  vakillaridan  ibocat  o ‘rta  b o ‘g‘inga  yoyildi  va  uni 
h a r jih a td a n   shakllantirdi,  o'stirdi.  Q isqasi,  kitob  va  davriy  m atbuot  omma-: 
lasha  boshladi.
B uning  sam arasi  o'laroq  bosiladigan  b ir  q ato r  y o ‘naHshlar  b o ‘yicha 
m atn lar  m azm u n i  yangilandi.  B ular sirasiga  quyidagilar  kiradi.
A.  Auditoriyaning  qiziqishi.  C h o p   etiladigan  m ateriallar  o ‘quvchilar, 
ya’ni,  auditoriya  uchun jozibali  bo'lish i  kerak   edi.  Natijada,  om m aviy  axbo- 
rotni  boshqaruvchilar  va  mualliflar  auditoriya  kayfiyati,  xohishlarini  o'rganib 
borar  ekanlar,  yozilajak m atnlarni  sh u  qiziqishlarga  m oslashtirar edilar.
B.  Axborotning  yangiligi  O m m aviy  m a ’ium otlarning  m azk u r  sifati 
h am   yaxshilana  bordi,  chunki  busiz  raq o b a td o sh   kitob  m ahsuloti  c h iq a - 
rilishining  iloji  y o ‘q  edi.
D.  A xborotning  auditoriyaga  yaqinligi  Tarqatiladigan  x abarlar  iste’- 
m olchilam ing  kundalik  tashvish  va  quvonchlariga,  hayotiy  am aliyotiga 
yaqin  bo'lish i  dark o r edi  va  bu  talab  h a m   qo n d irib   borildi.
E.  A xborotning  foydaliligi.  A udito riy a  vakillari  ularga  yetib  keladigan 
axborot  n im a  uchun  kerak  va  q an d a y   foyda  keltirishi  m um kin,  degan 
savollarga,  y a ’ni,  ilmiy  tilda  axborotning  pragm atik  xiisusiyatiari  deb  a ta la - 
digan jih atlarg a  ham  javob  qidirganlar.
G. 
A xborotdan  ruhiy  qoniqish  hosii  qilish  M a ’lumki,  o d am lar  u c h u n  
faqat  m oddiy  to ‘kinchilikning  o ‘zi  y etarli  em as,  ular  ru h an   ro h atlan ish , 
qoniqishni  h am   istaydilar.  M atbuot  u sh b u   kam chilikni  to ‘ldirish  im k o n iy a- 
tiga  ega edi.
E.  A xborotni  tez  va  oson  qabul  qilish.  T a n   olish  kerakki,  keng  o m m a  
vakillari  biror  m atnni  o'qiyotganlarida,  eshitayotganlarida  yoki  sh u   asosga 
qurilgan  voqeani  tom osha  qilayotganlarida  u n in g  tu b   m azm uni  u sttd a  k o 'p  
bosh  qotirishni  yoqtirmaydilar.  A gar  m a n b a   m a ’nosint  tu sh u n ish   b iroz 
qiyin  b o ‘lsa,  k o ‘pchilik  uni  o ‘sha jo y d a   ta sh la b ,  o ‘qim ay q o ‘ya qoladi.
B unday  xususiyat  nafaqat bugungi  yoshlarga,  balki o ‘tm ishda  yashagan 
keng  om m aga  ham   xos  edi.  Shu  sababli  te z   va  o so n   tushunildigan  b o ‘lishi
—  oddiy  xalq  uchun  tarqatiladigan  ax b o ro t  m azm u n i  va  shakliga  q o ‘yila- 
digan  asosiy  talablardan  biri  sifatida  a m a l  qildi.  D em ak,  G u ten b e rg d an
www.ziyouz.com kutubxonasi

---