‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

kesk in   o ‘zgarib,  yangicha  rivojlana  boshlagan  va  vaqti  kelib  yangi  qirralar 
b ila n   boyigan.  D em ak,  ijtim oiy  voqealikning  faoliyat  tu ri  sifatidagi 
ju rn a listik a   m ohiyatini  o ch ib   beru v ch i  m a’nolarning  tarixiy  tadriji  qism an 
ijodiy,  a m m o   ko‘p roq  te x n ik   kashfiyot,  qolaversa,  o m m av iy   zarurat  taqo- 
zo si  bo'lgan.
E ndi  «Jurnalistika  tu sh u n c h asin in g   besh  m a ’nosidan  qaysi  biri  eng 
ilm iy?»  degan  savolga  javob  b erish  vaqti  keldi.  C h u n k i  b u n d an   keyingi 
fik rlarim iz  ay n an   shu  m asalaga  bog'liq.  Uylaymizki, ju rn alistik a tu sh u n c h a ­
sin in g   e n g   to ‘g ‘ri  va  to ‘liq  m a ’nosi  —  uni  ijtimoiy  in stitu t  sifatida  qabul 
q ilishdir.  U shbu  m asala  « Jurnalistika  ijtimoiy  institut  sifatida»  deb  n o m - 
la n g a n   kitobda  batafsil  y o ritilg an 1.
Jamatistikani  ijtimoiy  institut  sifatida  beigilovchi  xususiyatlar.
  Shu 
o 'r in d a  ju rn alistik a  qaysi  o 'z ig a   xos  xususiyatlari  bilan  ijtim oiy  faoliyatning 
b o sh q a   sohalaridan  (m asalan,  adabiyot,  siyosat,  solnom achilik,  ta rg ‘ibot, 
rek la m a  va  hokazo)  ajralib  tu rish i  h aqida  so‘z yuritaylik.  F ikrim izcha,  bular 
quy id ag ilard an   iborat.
1.  Yangilik,  axborotlilik.  H a r   b ir jum alistik  asar  o 'q u v c h i,  tinglovchi, 
tom oshabinga-auditoriyaga  m a ’lum   bir  yangilikni  etkazadi,  odam lam i  oldin 
m a ’lu m   b o 'lm a g an   yoki  esd a n  c h iq ib   ketgan  axborot bilan   t a ’minlaydi.
2.  D olzarblik.  Y etkaziladigan  axborot  auditoriya  u c h u n   o d a td a   dolzarb 
b o ‘ladi.
3.  Tezkorlik. 
B ugungi  k u n d a  bu  jum alistikaning  eng  m uhim  
alo m a tla rid a n   biri  sanaladi.  U n in g   ayrim  turlari  (m asalan,  radio)  m utlaq 
te zk o rlik   im koniyatiga  ega.
4.  Davriytik.  M atbuot  nashriari,  telemdiodasturlar  va  internet  xabarlari 
vaqti-vaqti bilan  (oyda,  haftada  b ir  m arta,  har kuni,  har soat)  chiqib turadi.
5.  Q isqalik.  Jurnalistika  rivojlanishm ihg  asosiy  qo n u n iy atlarid an   biri 
sh u n d a k i,  uning  auditoriyaga  yetib   boradigan  m atnlari  qisqa,  aniq  va 
lo ‘n d a   b o ‘lishi  darkor.
6.
  Ommaviylik.  Jum alistik  asarlarning  keng  om m aga  yetkazilishi  bu 
faoliyat  sohasining boshqalaiga axborot tashuvchilik tabiatidan  kelib  chiqadi.
7.  Tushunarlilik.  K atta  au d itoriya  uchun  rejalashtirilgan  axborot 
h a m m a   tushu n ad ig an   va  q ab u l  qila  oladigan  tarzda  bayon  etilishi  m uhim  
ah a m iy a tg a ega.
8.  M a x su s  kan allar  m avjudligi  Jurnalistikani  tegishli  ax borot  tarqatish 
kan allarisiz  (m atbuot,  radio,  televidanie,  internet)  ta s a w u r  qilib  b o ‘lmaydi.
9.  A xborotoing  hujjatli  yoki  publitsislik  xususiyati.  H a r  b ir  jum alistik 
m a tn d a   ushbu  alo m atlard an   b iri  yoki  ikkalasi  ham   ishtirok  etadi.  U shbu 
n isb at  yildan-yilga  hujjatlilik  foydasiga o'zgarib  borm oqda,  y a ’ni,  jum alistik 
x ab a rlard a  hujjatlilik  u m u m iy   q o id a  bo'lib,  publitsistik  ta iq in   m a ’lum   bir 
ja n r la r   d oirasida  rivojlanm oqda.
1  Mo'minov F.  Jurnalistika ijtimoiy instituí  sifatida. T.:  «Univcrsitet*,  1998.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

10.  B orliqni  raaxsus  usullar bilan  o ‘rganish.  Jurnalist  hayotni  o 'z   m u ta - 
xassisligiga  xos  ham da  boshqa  kasblardan  farq  qiladigan  usullar  m ajm uasi, 
masalan,  hujjatlam i  ko'risli,  kuzatuv,  so ‘rovlar yordam ida o ‘rganadi.
11.  Axborotni  maxsus  tarzda  yetkazish  usullari.  Jum alistik  m atn  auditori- 
yaga  o'ziga xos  va boshqa  ijtimoiy  faoliyat  sohalaridan farqli  usullar yordam ida 
yetkaziladi  (uslub va  til,  katta va kichik sarlavhalar,  anonslar va  hokazo).
12.  Ju m a listik   asarlar o ‘z  maxsus ja n rla rig a   ega:  xabar,  hisobot,  re p o r- 
taj,  intervyu  va  hokazo.
Ju m alistikaning  boshqa  belgilarini  h a m   tilga  olish  m um kin,  Iekin 
asosiylari  sh u la r  deb  hisoblaymiz.  A lbatta,  keltirilgan  alom atlarniiig  h a r  b in  
ham isha  barcha  om m aviy  axborot  vositalarining  h ar  qaysi  asarid a  o ‘z 
aksini  to p ad i,  deb  boMmaydi.  K o‘p  h ollarda  bu  ju m alistikaning  em as,  balki 
axborot  tayyorlovchilarning  m uam m osi.  C h u n k i  xabarda  yangilik  b o ‘Imasa, 
bu  jum alistik an in g   ijtimoiy  faoliyat  sifatidagi  kam chiligi  em as,  balki  o ‘sha 
xabam i  tayyor lagan  «ijodkor* va  uning  m u h a rririn m g   nuqsoni.
Jum alistikaning  aloliida  soha  sifatidagi  belgilovchi  alom atlariiiiiig 
G utenberggacha  b o ‘lgan  ahvoli  va  bosm a  stan o k   paydo  bo'Iganidan  keyin 
ularda  yuz  bergan  o'zgarishlarga  kelsak,  yuqorida  sanab  o ‘tilgan  belgilam ing 
aksariyati  rivojlanmagati  shaklda  ilgari  h am   bo'lg an ,  am m o  ko‘pi  bosm a 
stanok  ixtirosidan  keyin  taraqqiy  topib,  tan ib   bo'lm aydigan  darajada  o'zgarib 
ketdi.  Qaysi  biri  qay darajada  yangilangani  h aqida  o ‘ylab  ko‘raylik.
1.  B oshqalaridan  ko‘ra  eng  kam  o ‘zgargan  xususiyatlar  ichida  axbo- 
ro tn ia g   yaugiligi,  tushuuartiligi,  hujjatli  va  publitsistik  xarakterga  egaligini 
aytishim iz  m um kin.
2.  X abarlam ing  dolzarbligi,  qisqaligi,  h ay o tn i  o ‘rganish  usullari  b iro z  
k o 'proq  yangilandi.
3. Tezkorlik, davriylik, bayon usullari  ham da janrlar tarkibi jiddiy rivojlandi.
4.  E ng  katta  o ‘zgarishlar  axborot  kanallariga  o id   b o ‘ldi,  chunki  kito b - 
lar,  varaqalar, g azeta  va jurnallardan  iborat  tiz im la r vujudga  keldi.
M azkur  to krtinchi 
0‘zgarish  beshinchisi  va  eng  m uhim iga  — 
om m aviylikni  jum alistikaning  m u tlaq   p rinsipi  sifatida  yangi  sh ak l  va 
ko‘rinish  kasb  etishiga  olib  keldi.  Bu  haqd a-fasln in g   oxirida  to'xtalam iz.
Eng  qizig‘i  shundaki,  G utenbergning  kaslifiyoti  bevosita  tijorat  qilish, 
darom ad  topish  m aqsadida  amalga  o shirilgan  edi.  Aynan  shuning  u c h u n  
ham   u   o ‘z   ixtirosini  sir  saqladi.  D em ak,  om m aviylik  azaldan  G u te n b e rg ­
ning  aniq  k o ‘zlagan,  pragm atik  m aqsadi  edi,  y a'n i,  u  ch o p   etad ig an  
kitoblari  q a n c h a   k o ‘p  b o ‘Isa,  xaridorlarining  soni  h am   shunga  qarab  oshib 
borishini  m o'ljallagandi.  Ammo  ay n an   sh u   nuqtayi  nazardan  ixtirochining 
om adi  chopm adi.  Buning  sababi,  balki,  h a r   doim gidek,  yaxshi,  m a 'n o li 
kitob  chiqarish  o ‘sha  vaqtlarda  ham   m o d d iy  jih a td a n   o 'zin i  oqlam aydigan 
tadbir  bo'lganligidadir.
K itob  va  davriy  m atbuotni  bosish  usullari  keyinchalik  din  va  davlat 
aifcoblari  to m o n id a n   o ‘zlashtirildi  va  u la r  tu rli  nashrlam i  k atta  ad ad lard a 
chop  eta  boshladilar.  C hunki  oddiy  fuqarolarga  nisbatan  ular beqiyos  k atta 
m a ’m uriy va  m oddiy  imkoniyatlarga ega edilar.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---